Velfortent til Fosse

Førre veke blei Nordisk Råds prisar delte ut og i år som i fjor gjekk Noreg av med sigeren i ein av litteraturkategoriane.

I fjor var det som kjent Håkon Øvreås og Øyvind Torseter (ill.) som fekk prisen for beste barne- og ungdomsbok for den herlege barneromanen Brune, og i år var det, som dei fleste sikkert har fått med seg, Noregs «fremste dramatikar sidan Ibsen» og ein av våre finaste og mest særprega forfattarar, Jon Fosse, som fekk vaksenbokprisen for Trilogien - Andvake, Olavs draumar og Kveldsvævd - tre små romanar som kom ut i perioden 2007-2014 og som no er gitt ut samla i ei bok.

Meir velfortent pristildeling skal ein leite lenge etter, i mi meining. Jon Fosse har også vore nominert til prisen tidlegare for den fantastiske, vesle romanen Morgon og kveld (2000). Etter eg hadde lese boka i 2007, skreiv eg mellom anna dette her på bloggen:

«Ikkje har eg gråte slik av ei bok på det eg kan hugse. Dette er ei av dei finaste bøkene eg har lese. Ei av dei varaste. Den gamle mannen Johannes, på randen av livet, er så fint skildra, er så tydeleg. Han får meg til å tenke på bestefar min, som også var fiskar. Som røykte rullings og pipe, og som bøtte sine eigne garn i kjellaren, under det gule lyset i arbeidsrommet.»

Også Trilogien er vel verd å lese. Og mange, mange andre av dei talrike utgjevingane hans, om det er romanar, barnebøker, lyrikk, librettoar, dramatikk eller essay. Om du ikkje har gjort deg kjend med Jon Fosse enno, er dette eit godt høve. Du kan godt byrje med Trilogien, eller med Morgon og kveld. Eller du kan gå og sjå eit av dei korte, sterke stykka hans om eit blir sett opp på eit teater nær der du bur. 

Ei nynorsk superstjerne

- Må du sjå sjøen?
- Nei, eg må jo ikkje. Ein må finne seg i alt her i livet. Også å ikkje sjå sjøen.

(Unisont latterbrøl frå salen.)

Mann møter myte

Jon Fosse fyller femti år i september, og feirast i både inn- og utland, av forlag og av heimbygd. Sidan debuten i 1983 har Fosse skrive ei rekke bøker innan fleire sjangrar og for både barn og vaksne. Særleg kjent er han kanskje som dramatikar, og stykka hans er sett opp i ei rekke land, det har vore over åtte hundre førestellingar. For meg er det forteljingane som er viktigast, særleg den vakre romanen Morgon og kveld frå 2000.

Vi fekk treffe ein Jon Fosse i storform på Dei Nynorske Festspela i Aasentunet i går. Det finst ei rekke myter om denne mannen. At han er taus og tung, at han ikkje stiller opp på noko, at han er vanskeleg å intervjue. Men i møte med Cecilie N. Seiness, forfattar og journalist i Dag og Tid, og haustaktuell med portrettbok om Fosse, var han overraskande lettliva og morosam. Både han og salen lo godt mange gongar, historier og anekdoter kom på løpande band, og det blei ein riktig interessant og fint møte med Jon Fosse - på fleire måtar.

Etterlikning og dikting

På vidaregåande skreiv Jon Fosse tekstar sterkt inspirerte av Tarjei Vesaas.

- Har du talent kan du etterlikna.

Forskjellen på om ein har talent eller ikkje viser seg, ifølgje Fosse, i om ein lett får til å etterlikne det andre gjer eller ikkje. I tekst fann Fosse eit talent for dette, i musikken - enn kor viktig han var i ungdomsåra - fall det ikkje like lett.

Som alle store diktarar, som er omgrepet Fosse bruker om seg sjølv, har han sine aksiom som han framfører med djup sikkerheit og overtyding. Aksiomet eg merkar meg i denne seansen er følgjande:

- Ein diktar skriv ikkje synopsis. Ein som skriv synopsis har ein ikkje forstand på dikting. Det meiner eg.

Utsegna kjem i den delen av samtalen som går inn på dramatikken og korleis han kom til å byrje skrive for scena. Og eg høyrer kva han seier. Sjølv om eg personleg er av den oppfattinga at det ikkje finst berre éin god måte å vere eller gjere verken det eine eller andre på. Men kanskje vil eg nettopp på grunn av dette tvisynet ikkje nå like langt som Fosse, som etter seiande markerte seg med ei sterk stemme allereie som debutant, då han reiste seg og kom med følgjande utsegn:

- Fløgstad, eg er ikkje einig i litteratursynet ditt.

Fosse skil skarpt mellom seriøs prosa og kommersiell og underhaldande prosa. Implisitt ligg at ein diktar skriv prosa av det seriøse slaget.

Men korfor skriv Fosse? Jau, av nødvendigheit, kjem han til. Men også for gleda av det, på grunn av lykka det gir.

Fosse og Sex Pistols

Ei av mine medpublikummarar sa etterpå at Fosse sa så mange enkle ting som verka så sanne og viktige.

- Han har nok tyngde til at ein tek det han seier alvorleg, sa ho.

Eg grunna litt over denne tyngda. At vekta av det som blir sagt er proporsjonalt med tyngda til mennesket som seier det. Kven skaper vekt, kva skaper tyngde?

Eg blei elles svært imponert over det Cecilie N. Seiness fekk til i samtalen som hadde tittelen Desse auga, desse orda. I tillegg til at det tydeleg er ein nær og god tone mellom henne og Jon Fosse, er ho ein god intervjuar, ho legg opp til dei riktige historiene, ho stiller oppfølgjingsspørsmål på nett rett stad. Hadde det ikkje vore for henne og for den gode og avslappa tonen mellom dei to ville det truleg ikkje vore ei like fin oppleving.

- Kommer til å bli som da Sex Pistols spilte i Oslo. Men jeg var der denne gangen folkens!, twitrar leiaren i Norsk forfattersentrum, Ingvild C. Herzog, etterpå.

Og det kjennest litt slik. Som noko eg er glad eg tilrettela ferien min for å få med meg. Og eg kjenner fortsett lyst til å lese meir av det denne mannen har skrive. Som Naustet, til dømes, romanen som var Jon Fosses gjennombrot som forfattar i Noreg, i 1989. Og som han fekk si første melding i Dagbladet for, noko som var noko på den tida.

- No er det vel nesten for ei skam å rekne å bli meldt der.

(Nok eit unisont latterbrøl frå salen)

Det er juni, eg tenker på ferie

Låvebakken på Giske (eige foto)
I dag er det ganske nøyaktig ei og ei halv veke til eg går ut i ferie.
Eg har ingen ekstravagante planar desse sommarvekene. Skal ikkje verken på verdsomsigling eller storbyferie. Storbyferiane sparer eg til haust og vår, mellom anna blir det to turar til Roma i løpet av første halvår av 2010. Ein skrivetur og ein kosetur. Og kanskje blir det ein tur ein stad i løpet av hausten, òg?

Men i denne omgangen er det Noreg som gjeld. Dei Nynorske Festspela på Ivar Aasen-tunet, der eg skal sjå og høyre Jon Fosse for første gong.

Og Giske.
Sykkelturar på smale asfaltvegar, å gå fjøra rundt øya, setje svake avtrykk i kvit sand, leite etter krabbar i vasskanten, kjenne lukta av solsteikte naustveggar, varm, gammal tjøre, strandnellikar som vaiar i grastuer på berga, lyden av ei snekke som kakkar utpå, gras som kitlar, rosebuskane mor er så stolt av, ei lita niese å plukke blomar med og flette håret til, spele piano så bestemor høyrer det opp på loftet, ligge ute og lese i sola, sjå tåkelarven bukte seg over fjellet, svalane som har reir innunder låvetaket, opne gluggar, kveldar med vin og samtalar og lyse netter.

Og eg må jo lese.
Denne gongen skal eg ta Song for Eirabu med i kofferten, og finne ei smalare bok som kan bli med i veska på turen. Eg trur det blir Ingrid Z. Aanestad. Eg kjem med toget.

Kva er ein historisk roman?

Det finst ein framherskande måte å skrive historiske romanar på.
Dei skal vere tjukke. Dei skal byrje med å setje lesaren inn i den tids klima, både fysisk, andeleg, politisk, ideologisk, industrielt (ev. preindustrielt), teknologisk, medisinelt... i det heile. Dei er ordrike og er skrivne i ein forteljande stil.

Ein klassisk historisk roman kan t.d. byrje med ein person, ikkje naudsynleg hovudpersonen, som går rundt og reflekterer over samtidas aktualitetar. Og gjennom denne personens refleksjonar forankrast vi, og historia, i ei tid, eit samfunn, eit sett idear, og så bortetter.

Slik byrjar Drømmen og hjulet av Jens Bjørneboe. Ikkje med forfattarinna Ragnhild Jølsen, men med hennar farfar Peder Jølsen, og med hennar forhistorie. Lesaren skjøner med det same at det er ein grunn til at Bjørneboe byrjar nett her, fleire tiår før protagonisten i det heile er fødd. Lesaren aner at dette vil ha verknader på ho vi skal lese om.
I dette første kapitlet diskuterer far og son, Holm, som skal bli far til Ragnhild, teknologiske nyvinningar. Vi er på randa av industriell revolusjon i Noreg og far og son Jølsen representerer den høvesvis gamle og den nye tida. Etter nokre sider kjem så ein dokter på besøk, og samtalen kjem raskt inn på atter andre strøymingar i tida: revolusjon, Marx, Darwin, den nye narkosemetoden som nyleg er oppfunnen.

Dette er det vi er vande med. Slik er den historiske romanen, tenker eg og sikkert mange andre med meg. Men er han eigentleg slik? Eller treng han vere det?
For meg er dette berre éin måte å skrive historisk på. Kanskje er han den mest vanlege, men på ingen måte den einaste.

Lat oss sjå på ein annan måte.
Vi kan ta den islandske forfattaren Sjón og hans fine poetiske, nesten punktroman-aktige Skugga-Baldur som døme. Her forklarer forfattaren minimalt, men vi forstår likevel. Vi treng berre årstalet, nokre få knaggar, og så er vi i gang. Sjón plukkar ut det han ser som relevant for historia når han fortel, han vél meir vekk enn han tek med, likevel kjenner vi tida og historia tett på kroppen. Og han har mange poetiske scener, stilistisk vakre, symbolmetta.

Endå meir uvanleg er den reine (og første) punktromanen Anne av poeten Paal-Helge Haugen, som nærmast består av små dikttekstar og sitat frå historiske kjelder som til saman fortel historia om Anne, som går frå barn til vaksen og samtidig brytast ned av tuberkolose.

Og kva med Jon Fosse? Andvake er jo eigentleg ein historisk roman, eller ei historisk forteljing, iallfall. Det er lagt til fordums tid, i Bjørgvin, men han spesifiserer ikkje året, ikkje eingong århundret. Her er det forteljinga om Asle og Alida som er det viktige. Den evige forteljinga, som kunne hendt når som helst og kor som helst.

Eg er glad i å lese gode historiske romanar, anten dei er skrivne på eit sett eller eit anna. Så lenge dei er gode. Og så lenge dei er godt skrivne. Eit problem med sjangeren er at forfattaren ofte gjer så mykje research at ho føler ho må vise alt ho har lært, og dermed endar med å pøte det inn alle mulege stadar. Dette blir jo fort veldig kjedeleg.

For nokre er det for lite faktastoff i Ingen må vite. For andre akkurat passe.
Men eg vil ikkje skrive tradisjonelle, historiske romanar. Eg vil skrive prosa lagt til ei historisk tid. Eg vil frigjere meg litt frå sjangerkrava, leike med språket og forma og inkorporeringa av det historiske faktastoffet i teksten.
Eg vil ikkje ha transportetapper eller "bakgrunnskapittel". Det er ei utfordring, klart det er det. Det kan bli for skrint, det kan bli for lite truverdig, for tynt og fragmentert. Det gjeld å finne balansen.
Men eg vil utfordre sjangeren litt. Eg vil skrive om det historiske på same vis som eg kunne skrive om det samtidige. Late tekst, form og språk få like mykje vekt som det historiske stoffet og forteljingane.
Eg ser det som ei utfordring.

Andvake

Det blir for mykje "sa han, sa ho" i Fosse sine bøker, meiner Henrik H. Langeland. Der er vi ikkje einige.

Andvake er eit gammalnorsk ord som betyr svevnløyse, ørske.

Forteljinga hentar element frå bibelforteljinga om Maria og Josef som ventar barn, men som ikkje finn nokon stad å ligge. Asle og Alida er to unge, fattige kjærastar, enno ikkje gifte, som òg ventar barn. Like før fødselen skal skje blir dei kasta ut av naustet dei bur i i heimbygda, og reiser til Bjørgvin (som jo er eit gammalt namn på Bergen, og som leier tankane til ei svunnen tid, ei tid som ikkje blir spesifisert) for å freiste skape seg eit liv og ein heim der.
Asle er spelemann, som far hans var før han, og far hans før han. Men no er begge foreldra døde. Og Alida si mor vil ikkje ha noko med henne å gjere, ho føretrekk søstera, som er lys som henne, og ikkje Alida, som er mørk som den vekkreiste faren.

Det er berre slik, det er nokon som eig, og nokon som ikkje eig, seier ho
Og dei som eig bestemmer over dei, oss, som ikkje eig, seier ho
Det er vel slik, seier Asle
Og slik må det vere, seier Alida
Det må vel det, seier Asle

Men i Bjørgvin er det heller ikkje lett å finne rom for slike som dei. Korleis skal dei klare seg? Det er kaldt og mørkt, nettene er lange, og tida nærmar seg raskt.

Forteljinga er skriven i eit relativt arkaisk, korthogd og gjentakande språk, med gammalmodige vendingar, som fører oss tilbake i hundreåra. Teksten har desse saumlause vendingane som Fosse beherskar så godt, frå notid til draum, fantasi eller tilbakeblikk til kva som har skjedd før, til viktige episodar som fortel oss noko meir om desse to, om folka deira, om verda dei har levd i før vi møter dei og alt er som det no er, for å seie det på Fossesk.

Det er noko i denne forteljinga som gjer at eg vil lese vidare, eg vil vite meir. Det er ikkje berre språket, for å ta opp diskusjonen frå førre innlegget. Eg kjenner ei brenning i magen, eg kan ikkje sleppe dette uforløyste. Sjølv om historia ikkje er spennande på ein aktiv måte, skjer det ting som leier mot ein topp, og på sin stillferdige, sparsame måte driv Fosse meg vidare i teksten, heilt til forteljinga plutseleg er slutt. Like brått som ho byrja.

Det er ei lysande vakker skildring av kjærleiken mellom dei to unge, og ein roman støypt i ei stram og unik form, der alt er enkelt og storslått på same tid, skriv Samlaget om denne boka.

Auge i vind

Eg plar like det Jon Fosse skriv om gamle menn. Slik også her, frå Auge i vind:

ein gammal mann
tar opp ein song
som er han sjølv
og sit der med den i fanget Reiser seg Tømmer eit oskebeger
og held fram
med å stulle rundt songen sin Han kveikjer nok ein røyk
Han myser over fjorden
Han ser mot biletet på kommoden Han nikkar mot biletet
Han lyfter
den eine handa
og slår jamne halvsirklar i lufta Han reiser seg

Fjorden utanfor vindauget forandrar seg heile tida
Fjella er der alltid
men aldri er dei dei same Dei er
og dei er ikkje
som alt anna Ei hand held hand i mørkret
og alt er så lenge sidan
og alt er nett no Han snur seg i sin kjærleik

og han ser eit andlet usynleg i stova
som så ofte før Han nikkar mot andletet Han set seg ned
Han faldar
hendene i fanget

Og Fosse

Eg kjende brått at det var tid for Fosse.

Kva betre bok å ta med ut på ei øy i frisk bris enn Fosses diktbok Auge i vind?
Ho står der jo, i hylla mi. Smal og lokkande. Og handlar kan hende om båtar og om Vågen Fosse så ofte skriv om. Om gamle fiskarar, hav og vind. Og som denne bokmeldaren seier, regn:

Auge i vind (2003) er den femte diktboka til Jon Fosse. Tittelen har han tjuvlånt frå seg sjølv, frå eit dikt i Nye dikt (1997). Fundamentalt nye går det neppe an å kalle dikta i årets bok. Snarare er dikta eit framhald og vidare arbeid med ord og motiv som har vore til stades i alle diktbøkene hans. Ord som engel, gud, bølgjer, båtar, regn, vind og fjord går igjen. Gud er ikkje ny i diktinga til Jon Fosse. Gud var stort tema i debutboka hans (1983), og Gud var med i den første diktboka hans (1986). Englane var også med. Og regnet. Folk regnar ned i dikta til Jon Fosse slik dei snør ned i diktinga til Tarjei Vesaas.

Frå ein bokomtale av Atle Christiansen, Dag og Tid, 5. april 2003.

Kulissene i hovudet

Korleis framfører ein eit dramatisk stykke om havet frå ei scene?

For hundre år sidan ville dei kan hende skjert ut pappbølgjer, som dei let duve opp og ned over scenegolvet, med skodespelarane plassert bakom, i ein brun trebåt, i kostymer, hattar, kan hende, eller sydvestar. Lydeffektar ville der vore, svusjing og klukking frå bølgjer, kanskje eitt eller to ulike bakteppe dei kunne fire ned når det passa slik.

Slik gjer ein det ikkje i dag. Ikkje med Eg er vinden. Ikkje med Jon Fosse.

To menn på ei svart scene. Den eine og den andre.
Kvitt golv, kvite skjorter, bakoverstròke hår, svarte bukser.
Lyskastarar mot figurane, urørlege. Snart opplyste i kvitt, snart dusare, nesten gult.
Skuggane framover, skuggane mot sida, skuggane bakover.
Ein skjøner med det same kven det er som skal døy.

Dei står stille.
Dialogen fortel at dei er på havet saman, i ein båt.
Den eine snakkar om å søkke nedover i sjøen. Sjøen er for lett, han er for tung, ein stein.
Den andre blir redd. Han skjøner ikkje. Dei siglar.

Mennene står nærast urørlege på scena og snakkar.
Berre mimikken, dei få gongane dei snur litt på seg, flyttar armane ut av lommene og let dei henge langs sida.
Likevel er havet der.

Havet er inne i hovuda våre. Havet og skjera, dei grå skjera, dei runde fjøresteinane, himmelen, havet. Havet blankt og vakkert, vêret er bra, vinden god.
Havet svart, bølgjene store, svarte, bølgjetoppane, kvite. Skodda der ute. Himmelen svart, og havet.

Eg ser den eine på netthinna.
Den kvite siluetten hans brenn seg fast, og blir svart på lys bakgrunn når eg ser mot den mørke stolryggen framfor meg.
Den svarte siluetten hans glir oppover framføre auga mine, stiller seg ein augneblink mellom dei to mennene på scena.

Kulissene finst i hovudet.

Det er Ales

Det byrjar slik:

Eg ser Signe ligge på benken der i stova og ho ser på alt det vante, det gamle bordet, omnen, vedkassen, det gamle panelet på veggene, det store vindauget mot fjorden, ho ser på det utan å sjå, og alt er som det har vore, ingen ting er endra, men likevel er alt forandra, tenkjer ho, for etter at han forsvann og blei borte er ingen ting lenger det same, ho er her berre, utan å vere her, dagane kjem, dagane går, nettene kjem, nettene går

Det er ein eg-person som ser alt Signe ser. Eg-personen er til stades to stader i teksten: I første setninga og siste. Kven er "eg"? Det veit vi ikkje. Kanskje forfattaren sjølv.

Tida flyt, historia, hendingane, menneska. Det flyt, viklar seg inn i kvarandre, gjentek seg, blandar seg saman, skjer samtidig. Har det skjedd? Skjer det no? Likevel er det ikkje forvirrande.

og ho ser mot døra til gangen og den opnar seg og så ser ho seg sjølv gå inn i stova, stanse og stille seg opp og sjå mot vindauget og så ser ho seg sjølv sjå mot han der han står framfor vindauget og ho ser, der ho står på golvet, at han står der og ser ut i mørkret, med det svarte lange håret sitt, og i den svarte genseren sin

Boka ga meg sterke referansar til Morgon og kveld.
I Morgon og kveld møter vi gamle Johannes og dottera Signe, blant andre, i eit liknande landskap. Fjorden, naustet, båten, fjøra, vågen. I Det er Ales er det Asle og Signe som er hovudpersonane i det same landskapet. Signe gjenopplever kvelden Asle forsvann, og samtidig dukkar ekko av andre hendingar opp og blandar seg saman med det notidige. Tida blir borte, ein kan vere barn og vaksen på same tid. Det finst også ein Johannes i denne boka, båtbyggaren Johannes. I den siste boka til Jon Fosse, Andvake, er det også ein Asle. Han og Alida er hovudpersonane. Det synast som om forfattaren skriv raude trådar gjennom tekstane. Iallfall er landskapet ofte det same, tematikken. Det blir interessant å sjå kor han ender.

Suggererande skriving

Eg tenker ein del på Jon Fosse.
Stundom unaturleg mykje, trur eg. Eg har endåtil drøymt om Jon Fosse om natta.

Kva er det ved Jon Fosse som gjer at han så ofte kjem inn i tankane mine?
Eg kjenner han jo ikkje. Eg har aldri møtt han.

Det er vel det at han er slik ein god og anerkjend forfattar, som er grunnen. Og at eg sjølv håper eg òg skal bli ein god forfattar. Slik som Fosse. Berre utan å vere slik som Fosse. Eg vil jo vere meg sjølv, eg vil ikkje vere ein hermar, ein dårleg kopi.

Jon Fosse er nærast blitt ein mytisk skikkelse for meg. Eg les om han i aviser, eg høyrer om han frå folk som har møtt han. Slikt han har sagt, slikt han har gjort, måten han skriv på, kunstnaren Fosse. Den distanserte, sky og sære kunstnaren. Dramatikaren, diktaren. Vår tids Ibsen.

Eg les Det er Ales. Eg les henne på flyet, flyplassar, bussar. Det er ei kort bok. Ein kortroman. Men innhaldsrik. Eg hugsar første gongen eg las om Jon Fosse. Det var i 2004, då Det er Ales kom ut. Eg sat på eit fly. Flyet heim. Eg hugsar det. Det stod at Jon Fosse, dette for meg ukjende forfattarnamnet, hadde kome med ein kortroman. Han fekk strålande kritikkar. Eg tenkte at om Jon Fosse kan gjere det, kan eg også. Så eg skreiv ferdig kortromanen min og sende han til Samlaget.

Det tok mange år før eg las noko av Jon Fosse. Først høyrte eg mykje om han. Eg såg titlane på teaterstykka hans, og vart overraska over at han brukte nesten identiske titlar som eg sjølv valde på mine tekstar (noko som førte til at eg måtte endre mine eigne titlar, for å ikkje herme etter Jon Fosse). Det første eg las, likte eg ikkje. Eg syntest han gjentok seg sjølv. Eg las tre sider, og klappa saman boka. Så prøvde eg igjen. Morgon og kveld. Den likte eg. Den likte eg så inderleg godt.

Han skriv suggererande, Fosse. Han sug meg inn i teksten, sug meg med teksten. Han gjentek setningar og formuleringar, han let tida flyte, han skaper ei stemning og eit sug som påverkar meg. Eg les Det er Ales, og ho påverkar meg. Eg undrar på korleis han får det til.

Julepost

Eg har lang juleferie i år.
No står dagen gråmørk og flytande utanfor vindauga på huset. Markane er visne, fossen stor, fjella ligg i ein tynn dis.

Eg har ete, drukke og lese.
Dei vanlege familiesamlingane; ein kveld med fnis og raudvinsbris med gamle venninner.
I dag er ein dag for sofaen og den tjukke Historikeren om jakta på Dracula. Eg kosar meg. Sjølv om boka er dobbelt så lang som ho burde vere, apropos bøker som er lange utan å ha ein god grunn for det. Eg har også lese den tredje Anne-boka; Anne drar fra Bjørkely. Eit hyggeleg og nostalgisk gjensyn med mi barndomsheltinne. Eg les også litt i Det er Ales, men boka er mørk og dyster, og eg er lett og julete, og vil helst bli underhaldt.

Elles deggar eg for ein byrjande senebetennelse, og kan ikkje verken skrive eller spele så mykje. Ei god unnskulding til å lese desto meir. Eg har ikkje sett på romanen, heller. Igrunnen trur eg han er ferdig. Han får kvile til ferien er over, så får eg sjå over om der er noko eg kunne pirka endå litt på.
Tilbake til bøkene!

Jul, jul, jul, jul!

No er det omlag to dagar igjen til eg reiser heim til jul fredag kveld, og eg gler meg veldig til å kome heim og til å ha ferie.

På jobb har eg altfor mykje eg ikkje rekk å bli ferdig med før jul, men som eg burde bli ferdig med, ettersom eg har avansert og skal inn i ei høgare stilling frå nyttår. Utanom jobb skjer det som vanleg mykje kjekt, denne veka nokre kafébesøk med gode vennar, innkjøp av dei siste julegåvene, og pakking. Eg er også invitert på ein tradisjonell amerikansk Egg Nog-fest i morgon, men trur pakkinga må prioriterast. Eg vonar eg får fleire høve seinare.

I går las eg ut Skammarteiknet, og er framleis nøgd med serien. Det gjenstår no to bøker, og eg kjem til å lese dei, òg. Eg kjenner eg gler meg allereie til Avil skal gi ut sin fantasyroman for vaksne kvinner som eigentleg ikkje likar fantasy. Eg er nemleg ei av dei.

Og no ventar den annonserte julelektyren. Eg held meg til planen, og les Historikeren og Det er Ales. Skal også snike meg til å lese dei siste bøkene om Anne fra Bjørkely, som står på jenterommet heime. Dei har eg ikkje lese på ti år, om ikkje lenger.

Elles blir det nok tid til litt av kvart denne jula, håper eg. Det er mange å møte, familie, gamle vennar og nyare vennar. Det er også nokre konsertar å gå på, blant desse ein kveld med jazz og poesi, der Marit Kaldhol skal lese opp. Det blir nok flott.

Eg nyttar dette juleinlegget til å ønske alle mine nye og gamle lesarar ei riktig god jul, eit godt nytt år, og takk for det gamle!

Nye og gamle favorittar

Eg har tidlegare proklamert at Iain Pears er min favorittforfattar. Og det er han framleis. Blant andre.

Favorittforfattarar har det jo med å bli bytta ut med nye favorittar. Slik er det med det meste her i livet. Ei bestevenninne erstattast med ei ny, ein kjærast med ein annan, eit poporkester med eit nytt poporkester. Også forfattarar byttast ut med jamne mellomrom, sjølv om mellomromma kanskje blir lenger, og favorittane meir varige.

Den første favorittforfattaren min må ha vore Astrid Lindgren. Pippi og Mio, min Mio var fantastiske leseopplevingar. Deretter falt eg for Lucy Maud Montgomery, skaparen av Anne fra Bjørkely. Så ein dag oppdaga eg Agatha Christie, og dette blei starten på ein lang periode med samlemani. På vidaregåande las eg Agnar Mykle, og alle mine sidemålsstilar vart i ein periode skrive i imitert Mykle-riksmål. Så kom altså Iain Pears for mine auge, og lenge var det han som sat på den øvste pidestallen av dei alle.
Og så kom ein ny æra.
Eg oppdaga Dag Solstad. Virginia Woolf. Jon Fosse.
Det kjennest som eg er på veg inn i ein ny periode i lesinga mi.
Ein god periode. Ein spennande ein.

Juleboka

Det nærmar seg jul, og eg har byrja å tenke på kva slags litteratur som vil eigne seg til å ta med på juleferien.
Eg skal, som alltid, reise heim til ei forblåst vestlandsøy, der det blir rikeleg med innetid, og lange lesenetter under dyna med vinden ulande utanfor og regnet piskande mot ruta.

Erfaringsmessig veit eg at det plar vere størst suksess om eg tek med litt lettare litteratur på ferien. Noko som er fengande, passe lettlese, og ikkje særleg tungtfordøyeleg. Lektyren skal helst passe både til ventetida på Gardermoen og turen med fly over fjella, og til å lese når eg kjem heim. Boka bør ikkje vere for tynn, men må samtidig få plass i veska.

I år leikar eg med tanken på å ta med to bøker på ferien: Historikeren av Elizabeth Kostova, som passar i lettleskategorien, og Det er Ales av Jon Fosse, som passar i veska, og verkar som ei fin motvekt til det lette.

Korleis tenker du når du vél ut julelektyren? Har du tenkt noko på det enno?

Men enno er det jo ein månad igjen til jul, og eg må ha noko å lese i adventstida, òg. Mesteren og Margarita må vere utlesen før mandagens lesesirkelmøte, og deretter tenker eg å fortsette med Skammarbøkene. Eg har reservert den andre boka i Kaaberbøls serie, Skammarteiknet. Eg gler meg til å lese vidare.

Allalderbøker

Illustrasjon frå Garmanns sommer
er eit omgrep Jon Fosse brakte inn i litteraturen ein gong på nittitalet.

Allalderlitteratur er litteratur som vender seg både til barnet og den vaksne. Teksten, og eventuelt illustrasjonane i ei bok, har ei dobbel tyding eller ei dobbel stemme. Døme på allalderbøker er biletbøker, som t.d. Brageprisvinnar Garmanns sommer av Stian Hole. Desse bøkene har eit ytre handlingsplan berekna på barnet, og eit symbolsk plan berekna på den vaksne.

Det kan også vere ungdomsbøker eller fantasylitteratur, som inneheld ordspel, ironi eller parodiar mynta på den vaksne lesaren. Illustrasjonane kan også ha fleire lag, og slik vere spennande både for barna og dei vaksne, på ulike måtar. Gro Dahle og Svein Nyhus er andre forfattarar som har arbeidd innanfor denne sjangeren.

Eg meinar at også Harry Potter-bøkene, Ringenes Herre-bøkene og Phillip Pullmans trilogi Den mørke materien, er gode døme på allalderbøker. Også bøker av Roald Dahl kan kome innunder sjangeren, til dømes Matilda og Heksene.

På den kulturelle agendaen

Eg er vinden
Som eg tidlegare har skrive, skal eg på to kjekke kulturelle arrange-ment i den næraste framtida, nemleg på opninga av Litteraturhuset førstkomande fredag, og på urpremiera av Sommarfuglhonning av Marit Kaldhol på Det Norske Teatret neste helg.

No har det også dukka opp to andre kulturelle arrangement eg skal delta på denne hausten.

Det første eg skal få med meg er Eg er vinden av Jon Fosse på Nationaltheatrets hovudscene mot slutten av oktober. Eg har høyrt mykje fint om Jon Fosse som dramatikar, men har aldri tidlegare sett stykka hans. Det skal difor bli spennande å sjå denne samtidsdramatikaren frå ei stor scene. Eg er vinden er opprinneleg eit tingingsverk frå Festspela i Bergen, men skal no spelast også i Oslo. Eg har tidlegare berre lese ei melding av dette teaterstykket, nemleg denne i Dag og Tid i juni i år. Meldaren Kaj Skagen er skeptisk til stykket.
"Dette er langdrygt teater som lever på nåde av namnet til Fosse," skriv han.
"Det er mitt inntrykk at både forfattar og teaterfolk har lagt så stor vekt på forma at innhaldet har vorte forsømt."
Vi får sjå. Kanskje har ikkje eg same meininga som han.

Ein Pikenes Jens
Det andre er av atskilleg lettare kaliber og foregår strengt tatt ikkje om hausten, men i førjulstida. Penthouse Playboys vrikker julen inn er føre-stellinga, og eg gler meg minst like mykje til dette som til Fosse, om enn på ein litt annan måte.

Eg har tidlegare skrive om Jens Pikenes aka Kjetil Rollness at han er for menn det Christine Koht er for kvinner, og at artistnamnet Jens Pikenes er eitt av dei aller beste scenenamna og ordspela eg veit om. Og i år er det sukkersøte Tone Damli Aaberge som skal vere gjest.

Ein førjulstradisjon i hovudstaden, altså, og første gong for min del. Eg gler meg.

Å endre seg som lesar

Det er blitt snakk om fordommar i bloggen i dag, og eg vil bruke omgrepet i hermeneutisk tyding, nemleg i tydinga for-dommar, altså eit verdinøytralt omgrep som viser til det inntrykket du har av noko på førehand, anten det er positivt, negativt - eller likegyldig.

Oftast går ein inn i lesinga av ei ny bok med ei formeining om det ein skal lese. Anten har ein høyrt noko, kanskje mykje, om anten boka eller forfattaren på førehand: Kanskje er motivasjonen for lesinga at nokon har tilrådd boka eller forfattaren, kanskje er motivasjonen at ein er blitt nysgjerrig fordi det er blitt mykje ståk rundt ei bok eller ein forfattar. Andre gongar veit ein kun det ein har lese bak på boka, kanskje har ein plukka boka ut av ei hylle fordi ein trengte noko nytt lesestoff på hytta, kanskje har ein kjøpt boka fordi omslaget var interessant... grunnane kan vere så mange. Men ein har alltid ein eller annan for-dom som ligg der, uansett kor nøytral ein freistar vere.

Men dette betyr ikkje at den positive, negative eller likegyldige for-dommen ein har i seg før lesinga startar, vil fortsette å vere nett likeeins når ein har lese nokre sider. Eg har ofte opplevd å vere negativt eller skeptisk innstilt til ei bok, for så å bli positivt overraska og sjå på både boka og forfattaren med nye auge etterpå. Eg kan ta krim som døme.

Eg er altså Agatha Christie-entusiast på min hals, og har hatt vanskeleg for å godta at nokon kan måle seg med henne innanfor sjangeren. Eg fekk så tilrådd å lese Dorothy L. Sayers, og sjølv om den første boka ikkje overtydde meg fullstendig, har eg no, etter å ha lese fleire bøker av henne, byrja å innsjå at dei to forfattarane er likeverdige. Eg fekk også tilrådd å lese ei anna krimdronning frå gullalderen, nemleg den New Zealandske Ngaio Marsh. Eg hadde store forventningar og forhåpningar, altså positivt ladde for-dommar, men blei umiddelbart skuffa.

Eit anna godt døme er Jon Fosse. Eg var skeptisk innstilt til Fosse. Eg hadde sjølvsagt fått med meg at han var genierklært, at han vert rekna for å vere den største nolevande norske dramatikaren, men sjølv hadde eg ikkje møtt magien. Eg hadde lese litt i Auge i vind, som eg elskar tittelen til, men hadde raskt avfeid han med at han var oppskrytt, eller i beste fall ikkje min kopp te. Så ga eg han ein ny sjans. No ser eg på Fosse med heilt andre auge. Morgon og kveld var absolutt min kopp te, sjølv om den neste boka eg ville lese av han, Bly og vatn, ikkje var det.

Jon Fosse er ein av desse medieeksponerte forfattarane, og i hans tilfelle set eg pris på det, fordi han skriv smal litteratur, fordi han skriv nynorsk og fordi han skriv bra. Han er eit unntak, då dei fleste medieeksponerte nolevande forfattarane skriv underhaldningslitteratur av det lettare slaget. Eg har også fått eit litt betre inntrykk av han etter skrivekurset i sommar, då eg fekk vite at han er omgangsven med forfattar og skrivekursleiar Rolf Sagen, og at dei plar drikke whisky og spele på hestar saman. Der vart han meir menneskeleg med det same.

Morgon og kveld

Eg byrja dagen med å lese denne boka på bussen i dag tidleg, og avslutta med å lese henne ut no i kveld her heime.

Morgon og kveld av Jon Fosse byrja litt treigt i første del, men når andre del var i gong, var eg hekta. Ikkje har eg gråte slik av ei bok på det eg kan hugse. Dette er ei av dei finaste bøkene eg har lese. Ei av dei varaste. Den gamle mannen Johannes, på randen av livet, er så fint skildra, er så tydeleg. Han får meg til å tenke på bestefar min, som også var fiskar. Som røykte rullings og pipe, og som bøtte sine eigne garn i kjellaren, under det gule lyset i arbeidsrommet.

Bestefar min ville blitt 93 år i dag. Om søndagane låg han på sofaen og fortalte skrønehistorier. Han var ein fin mann. Det trur eg Johannes var også.

Sommarlesing

Det er ferie, og eg blir entusiastisk i lesinga.

Eg las ut den 600 sider lange Harry Potter-boka på to dagar før eg reiste på hyttetur, og var strålande fornøgd med avslutninga på serien. Etter dette har eg sett i gong med to nye bøker, begge lett og morosam ferielektyre, nemleg den inntil nyleg ukjende There Is A Tide av mi yndlingskrimdronning Agatha Christie, og ei gjenlesing av Douglas Adams morosame Haikerens guide til galaksen. Eg har alle fem haiker-bøkene, kanskje blir det til at eg les oppigjen alle saman.

I tillegg les eg debuten til Dag Solstad, ei novellesamling kalla Spiraler, som eg ikkje er blitt spesielt imponert over, men som fekk gode kritikkar då den kom i 1968, og som framviser trekk som seinare skulle bli særeigne for den meir mogne forfattaren. Eg har også byrja på neste lesesirkelbok, nemleg Løvekvinnen av Erik Fosnes Hansen, som eg liker relativt godt, sjølv om forfattaren snirklar seg avgarde med utbroderingar av det meste, men som så langt ikkje kan måle seg med den imponerande Beretninger om beskyttelse.

På toppen av det heile les eg litt diverse av norske forfattarar for å lære av dei, deriblant har eg såvidt byrja på Morgon og kveld av Jon Fosse, som skal vere ein svært god - og tynn - roman, heilt utan punktum.

I

Toget i hjarta er langt
som vinden, langt
som eit svart tre. Mor mi har
vind i oransje plastbytter. Ho vaskar
golvet med erfarne rørsler. Far min
har hovudet under armen og plystrar
etter stjernene
med augene. Eg vil heim der

angsten er mold i føtene, der
radioen osar forsonande av brun saus
til orgelmusikk
kvar søndags formiddag, der
fjorden pustar gjennom dei modne pærene.

II

Stadig fjernare, bort. Fjernare
og stadig nærmare.

Jon Fosse. Engel med vatn i augene (1986)