Personleg og privat

På skrivekurset i fjor sommar snakka vi om tekstar og om korleis eigne erfaringar og kjensler kan bli brukt i ein tekst, og om korleis det helst ikkje bør bli brukt - ifølgje kursleiar og forfattar Rolf Sagen, og sikkert mange andre autoritetar på feltet.

Der er ein forskjell, sa Sagen, mellom det personlege og det private. Ein forfattar kan godt tillate seg å vere personleg, bruke av eigne erfaringar, utan at dette blir oppfatta som klamt av lesaren. Men det er forskjell på å vere personleg og å vere privat. Blir ein for privat kan lesaren oppleve det som litt ubehageleg å lese teksten, som om forfattaren har avslørt for mykje av sine eigne intime forhold, lesaren blir meir oppteken av forfattaren enn av sjølve teksten, teksten blir eit dokument over forfattaren, snarare enn ei historie ein kan leve seg inn i og kjenne seg igjen i.

Ein unngår langt på veg denne problematikken når ein skriv historisk. Det er ingen som trur at eg eigentleg er Ingeborg, at eg har opplevd å bli valdteken av stefaren min og utsett for rettssystemet på 1700-talet. Derimot er det mange som trur at Agnar Mykle skreiv om seg sjølv når han skreiv om Ask Burlefot, at Tore Renberg skriv om seg sjølv når han skriv om Jarle Klepp. Og alle trur at Nils-Øivind Haagensen skriv om seg sjølv når han skriv om seg sjølv. Men med Haagensen føler eg likevel ikkje det blir klamt. Han overskrid den uskrivne regelen om å ikkje vere privat. Han drit i det, han bruker endåtil sitt eige namn og si eiga adresse i dikta sine. Han er personleg, privat, you name it, men eg føler likevel ikkje han blir for privat. Sjølv om eg som sagt aldri ville tort å skrive på same måten sjølv.

Å herme etter ein meister

Ei felle det er lett å falle i for ein ung forfattarspire, er å ty til hermeskriving.
Vi har alle våre heltar. Heltar vi ser opp til, heltar vi dyrkar som gudar, heltar som skriv så vedunderleg godt at vi ikkje heilt klarer å la vere å herme etter dei når vi sjølve skal skrive. Det blir jo så bra, då. Språket flyt så godt, vi lener oss på ein allereie etablert og anerkjend skrivestil.
Kanskje skjer det heilt av seg sjølv. Plutseleg, midt i ein tekst, hermar vi etter Dag Solstad. Vi er inspirerte, vi er flinke, vi er forfattarar!

Sjølv hadde eg det slik med Agnar Mykle. Han var ein av dei første store forfattarikona mine. Ein av dei første eg las om att og om att, som eg skreiv sitat frå på det brune skinnpenalet mitt, som eg herma etter i sidemålsstilane. Eg kjende det som eg skreiv godt når eg skreiv som Mykle. Eg gjekk inn i Mykles riksmålsstil, og stilane min svevde. Plutseleg var det Mykle som førte pennen, og alt gjekk så leikande lett. Problemet var sjølvsagt berre at det ikkje var mitt språk. Det var ikkje Mykles, heller. Det var herming, og det er ikkje det som gjer ein til forfattar.

Heldigvis herma eg ikkje heile tida. Stort sett berre ein sjeldan gong i samband med inspirerte sidemålsstilar. På si´ utvikla eg ein eigen skrivestil, som eg dei to siste åra er blitt stadig meir medviten om, for å prøve å finne mi eiga stemme, mellom alle stemmene.
Hermeskriving er noko mange av oss skriveglade støyter borti frå tid til anna. Vi kan, i blogginnlegga våre, i artiklar eller andre tekstar, falle for freistinga til å nytte velkjende fraser og formuleringar. Slikt som høyrest elegant og velformulert ut, slikt vi føler gir oss ein ekstra autoritet. Det krevjer mot å køyre sin eigen stil. Og det krevjer innsats å finne si eiga stemme.

Eg veit ikkje om eg er i mål enno. Sannsynlegvis ikkje. Framleis kan redaktøren min finne litterære referansar til Vesaas i tekstane mine (noko som sjølvsagt kan skuldast han solide utdanning i litteraturvitskap), og framleis kan konsulenten samanlikne med Paal-Helge Haugen. Men slik vil det vel alltid vere. Ein kan alltid finne referansar til andre, og referansane vil variere etter eins eige referansegrunnlag.

Men eg vonar eg finn mi eiga stemme. Eg vonar at lesarar ein dag kan seie at det er akkurat eg som har skrive denne teksten, fordi det berre er eg som skriv tekstar akkurat slik.

Nye og gamle favorittar

Eg har tidlegare proklamert at Iain Pears er min favorittforfattar. Og det er han framleis. Blant andre.

Favorittforfattarar har det jo med å bli bytta ut med nye favorittar. Slik er det med det meste her i livet. Ei bestevenninne erstattast med ei ny, ein kjærast med ein annan, eit poporkester med eit nytt poporkester. Også forfattarar byttast ut med jamne mellomrom, sjølv om mellomromma kanskje blir lenger, og favorittane meir varige.

Den første favorittforfattaren min må ha vore Astrid Lindgren. Pippi og Mio, min Mio var fantastiske leseopplevingar. Deretter falt eg for Lucy Maud Montgomery, skaparen av Anne fra Bjørkely. Så ein dag oppdaga eg Agatha Christie, og dette blei starten på ein lang periode med samlemani. På vidaregåande las eg Agnar Mykle, og alle mine sidemålsstilar vart i ein periode skrive i imitert Mykle-riksmål. Så kom altså Iain Pears for mine auge, og lenge var det han som sat på den øvste pidestallen av dei alle.
Og så kom ein ny æra.
Eg oppdaga Dag Solstad. Virginia Woolf. Jon Fosse.
Det kjennest som eg er på veg inn i ein ny periode i lesinga mi.
Ein god periode. Ein spennande ein.

Mine nittitalsfavorittar

I kjølvatnet av kåringa av dei beste nittitalsbøkene, fann eg ut at eg skulle lage mi eiga kåring av mine nittitalsfavorittar. Dette blir sjølvsagt ei noko annleis kåring, ettersom eg for det første var tenåring på nittitalet og ettersom, for det andre, mine favorittbøker dette tiåret stort sett bestod av bøker som var utgitt fleire tiår tidlegare.

På ein absolutt førsteplass kjem Sangen om den røde rubin av Agnar Mykle, som eg såg som den beste boka i verda i fleire år etter at eg las den som sekstenåring. Eg byrja endåtil å skrive Myklesk riksmål i sidemålsstilane mine på vidaregåande.

Eg las også mykje Agatha Christie, og her vil eg trekke fram Miss Marples siste sak, som den eg nok likte aller best. Miss Marple var, i det store og heile, ein gedigen favoritt.

Eg las også barne- og ungdomsbøker dette tiåret, og dei som kanskje gjorde aller sterkast inntrykk på meg, var Skygge-bøkene av Maria Gripe. Livet på Rosengåva slott i Sverige får enno fram grøsningar langs ryggrada mi.

Det var også på nittitalet eg las mi første Jane Austen-bok, noko eg trur må ha vore Emma. Starten på eit livslangt kjærleiksforhold, der, vil eg tru.

Eg var også stor fan av Ketil Bjørnstad, og vil trekke fram Oda! og Villa Europa som to store favorittar.

Ei anna bok eg likte veldig godt som tenåring, var Speilet fanger av Kari Bøge. Ei skikkeleg ungjentebok frå åttitalet.

Og sist, men ikkje minst, må eg nemne den store Roald Dahl, som eg framleis elskar. Matilda og Heksene er bøker eg gjerne les oppigjen med jamne mellomrom.

Litterære landskap

Noko av det finaste med å lese bøker, er dei landskapa som dannar seg utifrå historiene og som set seg fast inne i meg ein stad, for seinare å dukke oppigjen som gode minne om stadar eg kjenner godt.

Det er ikkje så viktig kva for ei bok det er, men det er dei bøkene som gjer mest inntrykk som også gir dei finaste landskapa å dra tilbake til.

Frå Et skilt ved korsveien har eit 1600-tals Oxford med gjørmete gater sett seg fast i meg. Landevegar med djupe, sleipe kjerrespor.
Frå Buzz Aldrin... dei vide, grøne markane på Færøyane, det blå havet, den store, grå himmelen.
Frå Prosessen endelause, smale trappeoppgangar i mørkt, ubehandla treverk både i trappa, veggane og taket. Loftsrom dekt av det same treverket, boder med berre reisverket av veggane igjen med kontor innanfor, dagslys frå små vindauge i skråtaket, tett luft.
Frå andre bøker er det personar eller små hendingar som sit fast. Frå Lasso rundt fru Luna ein togkupè med ein bror i overkøya, frå Sangen om den røde rubin ei natt i ein park, eller saltsprøyten på dekket på Hurtigruta.

Eg likar desse landskapa. På ein måte er dei mine. Dei kan kome til meg i små glimt innimellom, nesten som draumerestar. Noko eg føler eg kjenner så godt, men som likevel ikkje er heilt verkeleg.