Nymånen

I dag såg eg
tvo månar
ein ny
og ein gamal.
Eg har stor tru på nymånen.
Men det er vel den gamle.

- Olav H. Hauge

Eit heilt nytt år. Med blanke ark og fargestiftar til.

Eg er alltid fylt av forventning når året bikkar frå gammalt til nytt. Nokre nyttår har eg kjent på ein letnad, som om ei bør er løfta vekk, som om det gamle året var ei tyngd nedover meg, noko som no er glidd av, slik at eg står att rein og lett med berre mulegheitene att. Som om eg får starte på nytt, endå ein gong. Kvart år, starte på nytt, kvar januar.

Det kan vere ein fin måte å tenke på, særleg etter eit år som har vore tungt. Kanskje har ein mista nokon, kanskje har året vore mest motbakkar. No blir alt betre, kan ein tenke. No er det kome eit splitter nytt år, det har enno ikkje fått sin farge, det har enno ikkje fått sitt innhald. Det kan bli eit lyst år, eit solgult år, det kan bli eit himmelblått år med fuglar som flyg høgt, eit år med blomstrar som smiler i graset.

Når januar kjem oppsummerer eg alltid det gamle året, frå start til slutt. Kva har skjedd meg dei siste tolv månadene? Stemmer kjensla eg går ut av året med, med innhaldet året som heilskap har hatt? Kva var forventningane og håpa mine då det gamle året byrja? Oppnådde eg noko av det eg drøymte om? Heldt eg nyttårsforsetta mine?

Det er januar 2012 og eg går eit år tilbake og hugsar at nyttårsstormen kom den siste dagen i 2010 og piska snøen frå greinene. Det byrja regne og kom store smeltedammar på markene. I det skrå ettermiddagslyset på nyttårsaftan var vinden svarte skuggar som jaga gjennom dammane, som skrømt under vatnet. Stormen kom sterk den siste dagen i det gamle året. Fnyste i omnen, ula om novene og bles oss rakt inn i eit nytt år.

Den første dagen i det nye året gjekk den yngste niesa mi på skøyter på ein liten is som hadde frose til oppe på marka bak huset. Rundt og rundt på ein skøyteis som var som ei gåve; det har aldri vore nokon is der før. Slik byrja 2011 for meg. Eg siterte Olav H. Hauge og skreiv: «eg ventar på at tidi skal opna seg, at kjeldor skal springa.»

No er endå eit år over. 2011 er blitt til 2012. Har tidi opna seg? Har kjeldor sprunge?

Det er slike tankar eg gjer meg dei første dagane i det nye året, før eg vender blikket framover og tenker på kva eg vil at det nye året skal romme. Kva drøymer eg om? Kva vil eg dette året skal vere?

Også på tampen av 2011 kom stormen og røska i oss. Han bygde seg opp til ein orkan som reiv tak av hus, dreiv båtar ut av naust, drog tre opp av jorda med rota. Orkanen laga mørker og kulde, skapte store øydeleggingar, førte til mykje motløyse og oppryddingsarbeid for mange. Vi tenkte: ein storm fører aldri noko godt med seg.
Men kjenslemessig treng vi kanskje ein storm av og til, for å blåse vekk det gamle. For å røske opp i gamle sorger, late gammal skit rivast opp med rota og fyke vekk som den morkne bjørka i hagen. Vi kan late dårlege minne og kjensler losne og fare med vinden, halde hardt fast på dei vi skal ta med over i det nye året, gledene vi ikkje vil gi frå oss når det gamle året tippar over kanten og forsvinn ned i djupet.

Kanskje treng vi ein storm rundt punktet der året bikkar frå gammalt til nytt. God vind i ryggen, ein skubb, ein vipp, så vi kjem oss over kanten. To år møtest og ser på kvarandre. Det eine tungt av erfaring, det andre lett og uvitande, som eit barn.

Eg har sett to månar, ein ny og ein gammal. Eg har stor tru på nymånen. Godt år!

Spalte i Sunnmørsposten fredag 6. januar 2012

Lyset

Giske, jul 2007

Vi er inne i den tyngste tida av året. Månadene der det berre blir mørkare og mørkare, til det ikkje kan bli stort mørkare, og byrjar lysne igjen. Den tida det er svart når du står opp om morgonen og svart når du kjem heim om ettermiddagen. Den tida det berre er lyst nokre få timar midt på dagen, sjølv her, langt sør for polarsirkelen. Kjem det i tillegg uvêr, blir det endå mørkare. Tunge dagar med regn og vind og djupe, svarte skuggar.

Det er kanskje difor det kjennest ekstra godt å tenne lys i desse dagar. Medan vi nesten blir leie alt lyset i sommarmånadene og går inn og dreg att gardinene for å få fred, får vi liksom ikkje nok av lyset no i desember. Vi vender andletet mot dei få solstrålane som kjem og lèt oss med glede blende av låg vintersol.

Vi tenner stjerner i vindauga og sjuarma julestakar, vi brenner levande lys i stova og på det mørke kjøkenbordet om morgonen. Vi fyrer i peisen og nyt lyset frå elden som flakkar gjennom små, sota glas. Vi gler oss endåtil over dei overdådige julelysa som glitrar og glimer i handlegatene. Er det noko vi lengtar etter no, er det lys og varme.

Eg kjenner lengten når eg tvingar meg opp om morgonen, ut av den varme dyna og inn i dei morgonkalde romma. Lyssky etter mørkret og svevnen. Inn på badet der eit lysrør blinkar seg på. Kvitt lys, utan nåde.

Eg kjenner lengten når eg går til jobb i mørkret og når eg kjem på kontoret og kikar ut på ein mørk vinterby. Eg kjenner endåtil lengten når sola omsider står opp og legg seg gult mot fasadar, blenkjer i vindaugsglas. For eg må sitje inne medan sola er oppe. Når eg er ferdig for dagen, er det natt igjen.

Men det hjelper at det snart er jul. Heilt sidan eg var barn har førjulstida vore forbunde med glede og tenninga av lys. Den vesle kroppen mi blei fylt av varm sitring når vi tende det første lilla lyset den aller første søndagen i advent, og song med andektige stemmer:

«No tenner vi det første lys. Åleine må det stå. Vi ventar på det vesle barn i krubba lagt på strå.»

Advent var ei magisk tid med flakkande kjertelys og julesong. Alt som var koseleg skjedde i tida fram mot jul. Vi skrudde av lyset i klasserommet, tende kubbelys på kateteret og læraren las juleforteljingar. Vi feira Lucia med kvite lakenkapper, juleglitter i håret og stearinlys i hendene. Vi song julesongar og hadde juleverkstad, bakte julemannar og peparkaker som vi pynta med melisglasur. Og så var det adventskalender!

Kvart år fekk eg velje meg ein adventskalender i papp, med koseleg julemotiv av nissar og snø, alvar og pakkar, og inni var det figurforma sjokoladar, som smakte vel så mykje papp som innpakninga. På tv var det «Jul i Skomakergata», år etter år. Ingenting var meir koseleg enn skomakar Andersen, Tøflus og Jon Blund. Eg kan framleis teksten på Jon Blund-songen, som eg syng for meg sjølv med tynn og langsam røyst:

«Hvem er denne karen med sekk og lue på? Han ligner litt på nissen, igrunn! Det er ikke han, det er Jon Blund! Han besøker store og små.»

Det eg no, som vaksen, hugsar av barndomens førjulsforventning gjer at eg framleis gler meg til jul. Og det er kanskje framleis barndomens jul eg gler meg til: noko udefinert, ei stemning. Noko lunt. Gult lys i varme rom.

Eg går på julekonsert og får tårer i auga når dei syng «Deilig er jorden». Og framleis svulmar eg litt i bringa når eg tenner det første lilla lyset. Det beste med jula er førjulstida. Det beste med jula er å gle seg.

Og no er det snart vintersolsnu. Snart blir det berre lysare og lysare!

Spalte i Sunnmørsposten fredag 9. desember 2011.

På vegen (2)

Når du les dette, er eg over alle haugar.

Eg har aldri vore på turné før, ikkje så langt heimafrå. Det er ikkje det same å reise på skuleturné i eigen by, som å reise vekk og bu på hotell i to veker.

Eg skal reise frå bibliotek til bibliotek i Nord-Trøndelag for å snakke om den førre romanen min, «Fange 59. Taterpige». Eg skal på vegen for å seie noko om historia til dei reisande i Noreg.

Fly, tog og buss. Det er annleis for meg å reise rundt for å arbeide enn det var for dei reisande eg skal snakke om. Hest og kjerre var det mest vanlege framkomstmidlet, fram til hesteforbodet kom på slutten av 1940-talet. På Sunnmøre kom dei gjerne i båt.

I fleire hundreår var dei reisande ein vanleg del av det norske samfunnet og i fleire hundreår pågjekk ein stadig meir aktiv politikk for å utrydde dei, eller i det minste få kulturen til å bli borte. Allereie på 1700-talet fanst det lover som regulerte liva til dei reisande. Å bevege seg frå stad til stad var ikkje tillate utan gyldig reisepass. Eit slikt fekk du berre viss du hadde fast bustad og kunne dokumentere at du måtte forlate bustaden for å finne deg arbeid ein annan stad.

Folk prøvde gjerne lukka i byane, men byane var strengt regulerte. Kven som helst fekk ikkje kome og drive handel og handverk, det var privilegium for slikt, og det var dette dei reisande dreiv med.
Så om ein ikkje fekk livnære seg ved å selje tenestene sine, kva då? Tigging var ikkje lov og blei du teken for slikt blei du anten kasta ut av byen eller sett i tukthuset til forbetring. Det var det som skjedde med ungjenta Maria Andersdatter, som eg har skrive om. Ho blei teken til fange fordi ho var «taterpige». Omstreifing var eit lovbrot i seg sjølv.

Utover 1700-talet blei lovene stadig strengare og på 1800-talet byrja ei kartlegging av det reisande folket med det formålet å få bukt med «fanteondet». Forskaren Eilert Sundt tok vegen fatt for å få dei reisande i tale, men dei var ikkje alltid så lette å finne.

Eit hundreår seinare var dei heller ikkje alltid lette å finne, då nazistyresmaktene byrja leite dei opp for å sende dei til konsentrasjonsleirar i Tyskland. Dei myndigheitene hadde lukkast med å busette blei tekne, dei som var på vegen sleppte unna.

Historia om korleis dei reisande er blitt behandla i Noreg er lang og brokete. Tvang og overgrep har vore kjerneomgrep, særleg framover 1900-talet. Medisinske eksperiment utført på barneheimsbarn, tvangssterilisering, lobotomering og LSD-eksperiment. Tvangsbusetjing og barn tekne med makt. Norsk Misjon blant hjemløse såg det som si oppgåve

«bevisst å utrydde et folks egenart, deres språk, deres livsform. Vi prøver å løsrive dem fra forbindelsen med slekten som de har følt seg knyttet til med sterke bånd. Vi prøver å gi dem eiendom og forpliktelser, vaner og behov som ikke lar seg forene med omstreifertilværelsen de har vært vant med, og som deres forfedre har levet gjennom århundrer.» 

Korleis kan ein nokon gong gjere det godt igjen?

Romani/ reisande/ tater. I dag er det ueinigheit om dei norske reisande tilhøyrer eitt eller fleire folk. Dei har tre språk: rotipa, rodi og romani. Språka skil seg frå kvarandre i større eller mindre grad, det gjer nok kulturen også. Men det finst enno ein levande kultur, verken han eller folket er utrydda. Mange reiser framleis og driv handel, mange kjenner framleis prikkinga i blodet når våren kjem.
No er det eg som skal på vegen. Kanskje eg skjøner alt litt betre då?

Spalte i Sunnmørsposten, fredag 11.11.11

Kunsten å kome heim

Forfattaren Ragnar Hovland kallar seg «heimlaus» og påstår han ikkje har nokon eigentleg heimstad. I vår kom han med ei essaysamling han kalla «Kunsten å komme heim og andre essay» der eitt av essaya tok føre seg akkurat dette: kunsten å kome heim når ein ikkje har nokon eigentleg heim. Iallfall ikkje nokon barndomsheim(stad) ein kan vende attende til i feriar og slikt, slik andre folk har det med å gjere.

Grunna si smått nomadiske livsførsle i barne- og ungdomsåra har Hovland enda med ein dialekt ein ikkje kan kalle anna enn «generell vestlending». Lite visste eg om alt dette, og om dei tunge sukka han gjer inni seg kvar gong nokon spør kor han er frå, «eigentleg», då eg for nokre år sidan spurte han om akkurat det: «Kor er du frå – eigentleg?»

Eg fekk då eit slags svar, som eg ikkje hugsar så mykje av, anna enn at han ikkje har nokon eigentleg heimstad og at foreldra hans til alt overmål enda med å slå seg ned på austlandet.

Kva er «heime» når ein har flytta frå stad til stad og attpåtil enda opp på austlandet? Nei, det er ikkje godt å vite. Eg skjøner at eg har vore heldig som har hatt så enkle og oversiktlege flyttemønster i barndomen. Eg er fødd og oppvaksen i min mors barndomsheim på Giske og der bur foreldra mine framleis. Ragnar Hovland har sikkert ikkje hatt det slik som meg, som fekk panikkangst kvar gong foreldra mine prøvde å setje opp juletreet i eit anna hjørne enn det vanlege. Det kjem altså noko godt ut av å flytte litt rundt.

Med åra har eg lært meg at huset på Giske, eller rettare sagt romma mine i huset på Giske – for det er blitt fleire med åra – ikkje kan forbli urørte, som små museum over visse fasar i oppveksten min. I byrjinga såg eg med gru på at ei datamaskin flytta inn på barnerommet mitt i første etasje, og endå verre: at diverse møblar og anna stæsj fekk sin mellombelse lagringsplass i ungdomsrommet mitt i kjellaren. Men etter å ha budd vekke i over eit tiår, innser eg at det ikkje er mine rom lenger, og at det snarare er eg som burde flytte ut mine ting derifrå, så foreldra mine får frigjort plassen til det dei ønskjer. Om det så er datarom, trimrom eller roterom dei treng mest.

«Home is where you heart is», seier eit ordspråk som den svenske skodespelaren Noomi Rapace utdjupa førre helga hos Skavlan. Ho fortalte at ho synest dette behovet for å knyte omgrepet «heim» til ein konkret stad er overvurdert. Sjølv tek ho heimen med seg dit ho fer, det som avgjer kor ho kjenner seg heime er folka ho har rundt seg. Dette programinnslaget såg eg forresten heime. Hos foreldra mine, altså.

Sjølv har eg med åra innsett at eg har to heimar. Barndomsheimen på Giske og den leilegheita eg til ei kvar tid bur i, same kor ho måtte vere i verda. Heime er der bøkene mine er, seier eg. Noko må ein jo ha for å trivst.

Eg liker å ha min eigen heim og eg liker å ha ein barndomsheim å kome heim til. Eg liker å ha ei historie. Eg liker å vende tilbake til staden eg smilte mitt første smil, sa mine første ord, tok mine første steg. Men kanskje er det snart på tide å lære seg kunsten å forlate heimen? Ein barndomsheim varer ikkje evig. Fe døyr, frendar døyr, foreldre det same – sjølv om det forhåpentlegvis er mange, mange år til enno. Og mange turar heim igjen før den tid.

Ragnar Hovland kjenner seg altså heimlaus, men endar likevel i essayet med å innsjå at det finst ein slags heim, også for han. Denne heimen heiter Vestlandet og kjem til syne når han kryssar fylkesgrensa anten til Hordaland eller Sogn og Fjordane. Han oppsøker han år etter år.

Spalte i Sunnmørsposten 14. oktober 2011. Foto: Privat. Kvalneset på Giske.

Tannhjulet

Bilete frå Soft City av Hariton Pushwagner

Eg har byrja jobbe igjen. Ikkje med det sagt at eg ikkje har arbeidd dei siste to åra: eg har arbeidd, berre ikkje for nokon andre enn meg sjølv, eller til faste tider på ein fast stad. Men no er eg altså tilbake i kategorien NAV kallar «lønsmottakar». Halv stilling i min gamle jobb, sju timar og trettifem minutters dag, månadsløn og fleksitid.

Eg har fått kontoret vegg i vegg med det førre. På det gamle kontoret heng framleis plakatane mine på veggen, står blomstrane eg arva i vindaugskarmen. Det nye kontoret er tomt. Når du snakkar gir det gjenklang i rommet. Det varer ikkje lenge, papirhaugane, bøkene og arkivmaterialet vil tidsnok byggje seg opp til nye stablar.

Utsynet er omtrent det same, men nokre nye bygg har reist seg ved dei gamle. Stundom blenkjer det i ei høg, gul heisekran når ho vender seg sakte mot meg. Eg følgjer henne med auga. Okergul heisekran mot babyblå himmel. Ikkje ei sky i dag. Regnet har teke eit opphald etter i dagevis å ha pøsa ned. Elva er stor, fossedrivet står høgt over bakken, fell som yr over vegen langs breidda.

Eg lurer på kor høg krana kan vere. Korleis det er å arbeide der oppe i det vesle, kvite buret. Sitje der og styre og snu, løfte og senke. Utsikta må vere formidabel. Bydelane i aust og vest, sentrum der nede ved fjorden, med blenkjande skyskraparfasadar, kuplar og spir og hustak. Sjøen og øyene, båtane som pløyer vatnet.

Eg skriv søknadar og offisielle brev, tek heisen ned i dei store magasina, leitar fram arkivmateriale, kopierer og sender ifrå meg. Sit ved datamaskina under vindauget, vender blikket mot verda for ein pause, ser eit fly som lettar. Ser hus og tre, eit kyrkjetårn, ser fuglane som stig og søkk, som svevar i slake sirklar.

Det er fint å vere tilbake. Kollegaene er dei same. Som om tida har stått stille og ingenting har hendt, sjølv om mykje har hendt, både for meg og dei. Arbeidet er velkjent, ligg i hovudet og hendene, ein kunnskap i beina når eg rundar hjørnet og ved ein feil går inn i mitt gamle kontor. Eg finn den same plassen ved lunsjbordet, glir inn i dei same rutinane. Lunsj klokka halv tolv, på terrassen viss det er sol, inne med avisa viss ikkje. Vi et saman, det er òg ein vane.

Det er fint å gå til jobb om morgonen, i skarpe skuggar, sterke solfelt. Dogg på glasverandaene på andre sida av gata når eg vaknar. Dogg på biltaka. Nokre gule blad på bjørka i hagen. Gni svevnen frå auga, ta ein trøytt dusj, vakne sakte. Hente avisa utanfor døra, ete, drikke kaffi, sjå sola glimte i vindauga midt imot. Opne balkongdøra og ta inn den kjølige morgonlufta.

Eg høyrer radio medan eg går. Kryssar den trafikkerte ringvegen, går vidare gjennom stille gater der folk kjem ut av dører, hutrar litt, luktar sjampo. Nokon les dikt i øyra mine og ein ny dag byrjar. No er eg ein av alle. No er eg ein del av alt saman.

For første gong på lenge er det noko som heiter kvardag og helg. Forskjell på måndag og fredag, onsdag og søndag. Plutseleg veit eg kva dato det er og kva nummer veka har. Plutseleg er tida mi inndelt i arbeidstid og fritid, ikkje berre eit samansurium av alt gjennom månadar og år.

Eg er blitt ein del av rytmen som rådar i byen. Menneske på menneske som vaknar og går til og frå jobb til same tider, kryssar parkar og gater, står på trikkar og bussar, går ut og inn gjennom ulike dører: arbeider, har fri. Eg er ein av dei identiske, grå mennene med hatt som Pushwagner teikna i «Soft City», eit tannhjul i maskineriet som får samfunnet til å gå rundt.

Spalte i Sunnmørsposten, fredag 16. september 2011

Ein sommar

Gut på sand, Giske. Fotograf: Tone Lise Basso

Ein sommar var her og no er han borte. Det har ikkje vore den beste. Det har ikkje vore den verste, heller.

Når eg skriv desse linjene har eg nett kome att frå Aust-Finnmark, frå ti grader og vind, bærsøt frå vidda, taresalt frå havet. Eg har plukka molter og ete russekrabbe og gjort så ivrige notat i den vesle, raude boka at eg mista pennen min i Vestervågen. Der ligg han no og rullar mellom vinkande tareblad. Kva skriv han der?

Eg har hatt noregssommar i år. Eg har bada tre gonger i Bunnefjorden, men ikkje blitt brun. Eg merka det i dag, då eg gjekk ut i atten grader og sol på Torshov, til butikken i korterma bluse og bleike armar, saug sakte til meg av varme strålar, kjende det første draget av haust i lufta.

Eg skal spare på dei gode minna. På varme kveldar med mygg og plutseleg styrtregn, i hagar, på terrassar og fortauskafear. Eg skal spare på festivalane, på Patti Smith og regnet som hadde pøst i to dagar, før det stoppa akkurat då ho gjekk på scena. Eg skal spare på turar ned i fjøra, på den natta vi sat lent mot ein gammal naustvegg, vinden var sterk. Eg skal spare på julibålet vi tende på ein sand. Ungar og vaksne, lusekufter og sand mellom tærne, det iskalde vatnet mot leggane og mørkret som pakka seg tett kring oss i lyssirkelen, før det like etter byrja lysne igjen.

Eg skal spare på dei lange nettene. Eg skal spare på dei lange dagane.

I skrivande stund er det tre dagar igjen før sommaren er over. I morgon fer eg på den årvisse hytteturen med jentene. Vi skal køyre to timar frå Oslo til ei hytte i skjergarden. Vi skal setje oss i sola på altanen, håpe på godt vêr så vi kan ta årets siste sjøbad i blankt vatn, oppvarma av ein lang sommar, mjuk sandbotn og skarpe skjel under føtene. Vi skal sove godt og snakke lenge. Vi skal vere saman, det er viktigast.

Det har ikkje vore den beste sommaren. Det har ikkje vore den verste, heller. Det har vore gode dagar, det har vore kjekke stunder. Det har vore forferdelege opplevingar som har skaka oss til vårt inste.

No kjem hausten og reinsar oss litt. Blada blir raude og gule, lufta blir skarp, dagane klare før stormane kjem. Vi kan late att auga og lufte dei varme hovuda våre i vind. Vi kan late regnet skylje over oss, kjøle oss ned, gjere oss reine. Så kan vi gå inn og finne varme. Vi, dei heldige, som har varme å finne.

Eg skal arbeide denne hausten. Eg ser fram til det. Eg vil arbeide mykje, eg vil vere streng som hausten er streng, klar og fokusert, ikkje utflytande og lat som ein sommar. Eg lengtar mot hausten, slik eg har lengta til sommaren, når det ikkje har vore sommar. Kanskje lengtar eg alltid til det som ikkje er. Kanskje er det slik for menneska, at vi må lengte.

Etter hausten kjem førjulstida og eg liker førjulstida. Lyktene og julestjernene, lysa i mørkret, fargane og forventningane. Eg liker å reise heim til mørke kveldar og vind som uler, og inne er det lunt, fyr på peisen og gule lampar og mørkret som stangar mot vindauget, som stenger oss inne i vårt eige lys.

Så kjem eit nytt år og eg liker det nye. Nokre snøskitne månadar går, så byrjar det spire igjen, det blir vår. Eg liker vår. Eg har ikkje ord for våren. Berre at han er det finaste eg veit.
Og med våren byrjar eg å gle meg til sommar. Ein heilt ny sommar, ikkje slik han var i fjor. Ein sommar utan sorg, finst det?

Eg lengtar ikkje etter sommar no, eg lengtar vekk. No er han snart over. Berre ei helg igjen, så tek eg haust.

Spalte i Sunnmørsposten, 19. august 2011

Draumanes Oppland

Lilleputthammer, 1984.

Eg sit i andre etasje på lågprisekspressen på veg til Vinstra, der eg skal snakke om språk og skriving og bøkene mine til Målungdomen som er på sommarleir. Vi har passert Lillehammer, det regnar og plutseleg ser eg barndomen min på utsida av vindauget.

Då eg voks opp på åttitalet fanst ikkje Syden. Sommarferie betydde bilferie og bilferien blei praktisert innan rimeleg køyreavstand, rundt omkring i Noreg og over grensa til Sverige. Sommarferie var å ha med telt, men ende med å leige hytte, og av og til unne seg hotellrom med ekstraseng når det var tid for litt komfort. Ete hotellfrukost. Gå i baren om kvelden. Kjøpe ein drink med paraply. Eg fekk ein Tom Collins driver, så sette vi oss i ein tung skinnsofa og kika på tremannsorkesteret frå Ungarn som spelte opp til dans med paljettar og glans.

Baksetet var mitt. Der sat eg og song til eg blei svolten, bilsjuk og sur og foreldra mine måtte mate meg. Vi svinga inn på den finaste rasteplassen vi fann og sette oss til bords, noko mor foreviga med fotoapparatet: Eg og pappa på ein rasteplass i 1984, eg har same hårsveisen som i dag og pappa har på den blå strikkakufta eg har byrja bruke.

Når eg hadde fått mat, var eg blid igjen. Og slik gjekk feriedagane. Frå sjåverdigheit til sjåverdigheit, frå rasteplass til rasteplass, frå campinghytte til campinghytte, heile vegen til Oppland. For det var i Oppland det skjedde. Det var Oppland som var draumanes fylke på åttitalet. Særleg ein campingplass i Gjøvik var populær blant giskingar. Sommaren 1984 då vi var innom, var minst seks av tremenningane mine der, i tillegg til ein gjeng andre – menningar. Gjøvik var «the place to be».

Eg sit i bussen og Lilleputthammer kjem opp på sida av vegen. Miniatyrhusa er akkurat som før og eg hugsar korleis det var å vere fem år og gå inn i dei og korleis det var å køyre bil på ei bane. Eg har eit bilete av meg sjølv frå den bilbana. Eg er fem år, har rett lugg, lang flette og køyrer konsentrert rundt i ein raud, liten kassebil. Fleire av vennene mine har nett det same biletet, med seg sjølve der eg sit.

Etter å ha sett Lilleputthammer blir eg besett av tanken på å få eit gjensyn med den andre store attraksjonen frå barndomen: Hunderfossen. Men eg hugsar ikkje kor Hunderfossen ligg, så eg ser og ser, men ser ingenting, og så stoppar bussen på Vinstra.

Det er ikkje første gongen eg har speida etter trollet på Hunderfossen. Kvar gong eg har teke toget til og frå Trondheim, og toget har stansa på Hunderfossen stasjon, har eg sett, men aldri har eg fått auge på nokon fornøyelsespark. Kva er det som er så viktig med å sjå igjen Hunderfossen?

Eg hugsar dei viste Ivo Caprino-filmar inne i trollet, om Oskeladden og Reveenka. Eg hugsar eg vaska fram gull i ein kunstig bekk, at eg køyrte endå ein liten kassebil. Eg hugsar eg vassa i ein dam og mista den fine genseren mamma hadde strikka til meg. Dei er liksom gullstrålande, desse minna. Som filmscener tekne med draumefilter.

På vegen tilbake til Oslo tek eg toget. Eg sit i komfortvogna med aviser og kaffi og har heilt gitt opp håpet, då Hunderfossen stasjon blir annonsert. Og denne gongen klaffar det. Men kanskje bør ein ikkje oppsøke dei store opplevingane frå barndomen på ny og heller late dei leve i minnet, som skinande skattar. Kanskje bør ein ikkje lese opp igjen yndlingsbøkene, sjå opp att filmane eller ta turen til barndomens store ferieattraksjonar.

Trollet på Hunderfossen står der, det. Men for meg er det blitt atskillig mindre med åra.

Spalte i Sunnmørsposten 22. juli 2011

Det beste for barnet

Kva inneber det å vere foreldre? Kva slags ansvar medfører det, kva slags plikter, kor store offer av det som var eins tidlegare liv, kor stor avstand til den ein kalla seg sjølv?

Eg har ikkje eigne barn, men eg er svært glad i barn. Eg reagerer, som andre kvinner, på barnegråt, som om det var nokon som sleit laust hjartet i meg. Barnegråten er frå naturens side konstruert så gjennomtrengande at ein ikkje kan gjere anna enn å få han til å stoppe: løfte barnet, vogge det, freiste tilfredstille behova det måtte ha.

Eg har skjønt korfor små barn luktar så godt. Eg har avslørt korfor eg smiler når eg ser dei, korfor eg blir mjuk i hjartet. Det heile er ein stor og genialt utført del av konstruksjonen menneske. Det er nedfelt i genane mine at eg skal ha denne trongen til å bere fram mitt eige barn – eller i det minste ta vare på andre sine. Kanskje er livets sjølvopphaldsdrift den sterkaste krafta i universet. Kanskje finst det inga anna meining med livet enn denne: å føre sjølve livet vidare.

Det er på grunn av den biologisk nedfelte omsorga for barnet og det djupe behovet for at barnet skal ha det trygt og godt, at det å høyre om omsorgssvikt er så oppskakande. Det er umuleg for meg å forstå at nokon kan skade sitt eige barn. At nokon kan mishandle det, terrorisere det, skremme det, frårøve det grunnen under føtene og den basen av tryggleik alle menneske treng og har krav på.

Men det finst mange måtar å skade eit barn på, ein treng ikkje mishandle det eller forgripe seg på det. Det finst frårøving av tryggleik. Foreldra kan ha eit usunt forhold til alkohol, ikkje vere til å stole på når det gjeld, dei kan heile tida krangle og vere sinte i stemmene, dei kan slå kvarandre. Foreldre kan vere så oppslukte av å behalde sitt gamle liv og sitt gamle sjølv at dei ikkje klarer å ta det store ansvaret som faktisk følgjer å setje eit nytt liv til verda. Foreldra kan vere for oppslukte i seg sjølve. Og er ikkje ein del av det å bli foreldre å setje nokon andre enn seg sjølv først?

Eg las nettopp ein roman som opprørte meg. Plutselig høre noen åpne en dør av Trude Marstein handlar om ei intelligent og tilsynelatande ressurssterk åleinemor som har hovudansvaret for ei jente på fire år. Hovudpersonen held på med hovudfaget sitt på universitetet og lèt seg oppsluke av prosjektet i så stor grad at ho ikkje klarer å ta seg av dottera. Ho byrjar mislike at barnet er der, at det stiller krav og treng henne. Den dysfunksjonelle mora vekslar mellom å gi barnet overdriven omsorg og valdsame, skremmande kjærteikn, og å drive omsorgssvikt mot barnet: skade henne, også fysisk, men aller mest kjenslemessig og mentalt. Den unge mora driv psykisk terror mot si fire år gamle dotter og medan ho gjer det, analyserer ho det ho gjer, skjøner at ho bør slutte, at ho bør skjerme barnet frå seg sjølv, men klarer ikkje å ta seg saman, trass innsikta i det ho er i ferd med å gjere: øydelegge ein barndom, kanskje øydelegge eit liv.

Boka er forferdeleg, men også medrivande lesing. Nøkternt fortalt, utan fakter eller ytre dramatikk, berre dette snikande ubehaget som veks og veks i deg, side for side.

Det verste med boka er at ein til dels klarer å forstå mora sin frustrasjon over den irriterande ungen, den utspekulerte jenta som gjer det ho kan for å få det som ho vil. Endå verre er det at redsla grip tak: tenk om eg blir ei like udugeleg mor som ho i boka. Tenk om eg ein gong øydelegg eit anna menneske. Det er eit enormt ansvar å bli foreldre. Det er ikkje ein menneskerett.

Spalte i Sunnmørsposten, 24. juni 2011

Regnet og lukta av regnet

Ein slik varm dag, med regn.

Regnet om sommaren. Regnet i graset. Regnet som prikkar vassflater, sjøar. Regnet som trommar paraplyar og teltdukar. Regnet som sprett mot hagebordet, samlar seg i søyler på presenninga, får lauvet til å flyte, til å kvervle. Regnet som renn frå taket, frå holet i takrenna, ein skarp stråle rett i graset. Regnet som renn nedetter gata, klukkar under kumloka, svisjar mot sykkeldekket, sprutar til bukseleggen. Regnet og straumen i elva etter regnet. Regnet og luktene etter regnet. Regnet og alt det får meg til å hugse.

Når det har regna i byen, når det er vår eller sommar og blir kveld, går eg ut på balkongen og luktene er sterke. Det har vore tørt i dagar, veker. Støvet frå motorvegane, som ligg som ringar rundt byen, har lagt seg over alt. Over grasstrå og bjørkelauv, balkongmøblar og vindaugsglas.

Så regnar det og luktene losnar. Graset luktar. Dei nysprotne syrinane over gata luktar. Bjørkene luktar. Treverk, mur og asfalt luktar, kvelden luktar. Lukter eg har kjent mange gonger før. Lukter som vekker noko. Noko som har vore, eller noko som enno ikkje er kome. Noko som vil kome? Kanskje denne sommaren, i ein kveld som denne, ein kveld som luktar regn?

Å gå gjennom vått bladverk i regn. Å gå gjennom ei bjørkelund, det dryp frå lauv, det luktar raklar. Å gå langs vegen på Valderøya og vere femten år, i regn. Det regnar, og når det sluttar å regne luktar det sterkt, av gras og bjørker og hundekjeks i grøftekanten. Å gå langs vegen med venninner og vere femten og ikkje ha byrja enno. Å vite at dette livet eg kjenner til ikkje er anna enn ein start. Å ikkje ane kva som ligg utanfor, kva som vil kome, kva som finst der ute, utanfor øyene, utanfor kystbyen og landsdelen, alle åra som skal kome, som framleis er så fjerne.

Lyden av bildekk mot våt asfalt. Kor skal vi? Sitje i ei kjellarstove. Finne ei kjellarstove med stereoanlegg eller videospelar. Sitje i ei kjellarstove og vente. Vente på at noko skal kome, at noko skal byrje.

Sitje på kafeen på Øysenteret og sjå ut på den våte parkeringsplassen, der billyktene sveipar inn og blir sløkte. Sitje med brusbeger og pommes frites. Vente på ein bil som kan ta oss med, til ei anna verd, eit anna liv, eller som oftast berre til ein annan kiosk på andre sida av øya, og stanse der: bilar i rekke, gutar som rullar ned vindauga og jenter som sit i baksetet, tause, og ventar.

Regnet mot frontrutene og viskarane som svusjar. Røykskyene som driv og lukta av fulle oskebeger. Musikken. Å køyre litt for fort over humpete, smale vegar på Vigra og vere femten år og bilsjuk i baksetet. Langt heim, mange mil til neste øy. Bass i ryggen, humpar i vegen, mørkret og lengten, regnet.

Regnet mot frontruta, regnet over E18, over bilar i rekke. Regnet over bensinstasjonane, villaene, hamnene. Regnet i Asker, regnet i Drammen, regnet i Larvik og Nevlunghavn. Regnet mot vindauga på hytta, over plattingen og graset.

Å sitje inne i ei hytte og spele TP i regnet, og nokon blir sure av å tape. Å sitje inne i ei hytte når ein vil sitje ute, når ein vil bade, når oskebegera på bordet blir fulle av regn, når stolputene blir blaute, når det kryp sniglar opp på verandaen, når ein blir våt av å springe på do. Det er sommar i Nevlunghavn. Det er sommar 2006, 2007, 2008, 2009, 2010. Det er sol og regn, det er froskar i hagen, det er barn i magen, det er sandstrender og rullesteinsstrender og varmt vatn å bade i. Det er sommar og vi er saman. Når det sluttar å regne og vi går ut, kjem luktene.

Spalte i Sunnmørsposten, 27. mai 2011. Foto: Privat. Sommarregn på Sankthanshaugen

Bukseselar, pipe og mandolin

Eg og bestefar, sommaren 1984.

Det er noko med bestefedrar. Oppigjennom åra har eg sett barnebarna krype opp på fanget til han som er min far og deira bestefar, og setje seg til rette der. Prøve brillene hans, studere hårfestet, høyre alvorleg etter når han les eventyr. Og han har late dei sitje. Han har lagt seg på golvet og late dei krype over han. Han har krope rundt på golvet med dei eller vore hesten deira og bore dei på ryggen. Han har teke dei med i fjøra og leitt etter krabbar og han har klatra i seljetreet, berre for å vise at også bestefedrar kan klatre, sjølv om dei er over sytti år.

Eg blei også kjent med ein av mine bestefedrar. Morfar, eller bestefar som eg alltid kalla han, var ein snill mann, ein mann med godt humør som var glad i barn. Han var akkurat slik ein ønskjer at bestefedrar skal vere. Snill og morosam og blid, ein slik som fortel skrøner, tek deg med på tur og lærer deg om ærfuglar og lerker, hentar deg i barnehagen med kvit moped, og speler mandolin. Ein slik som bøter garn i kjellaren når det er haust, som røyker pipe, bruker bukseselar og har briller og grått hår.

Min bestefar var av gamlesorten. Han var fødd då den første verdskrigen byrja og blei skoten etter i den andre. Han budde på same øya heile sitt liv og fann seg ei jente som kom dit ein flyttedag i oktober 1939 for å tene på ein gard i nabolaget. Bestefar spelte tostemt mandolin med bror sin i musikklaget og var frå ei familie der hjarterom var einstydande med husrom. Han var fiskar og bonde og dreiv sjøen heile livet, endå han alltid var sjøsjuk. Frå oppveksten hugsar eg han på sofaen om søndagane, der han låg for å kvile middag. Eg sette meg på kne nedom han og han skrøna og fortalte artige historier eg etter kvart kunne utanåt, om farlege sjøkyr og fantete gutar.

Bestefar kjøpte ein gard etter andre verdskrigen og den garden voks eg opp på, i same hus som besteforeldra mine. Mine første minne av bestefar er den grå traktoren hans og dei lange hesjane på marka bak huset, som ein kunne krype under, om ein var liten nok. Eller potetåkeren med grøne kål ein kunne drage opp og så dingla potetene under. Poteter med mold, som ein kneip av stenglane, kasta i bøtta og la til lagring i ein mørk kjellar. Poteter som fekk kvite groar når våren kom, poteter som var dei beste bestefar visste.

No er det lenge sidan bestefar fór ifrå oss. Eg tenker på han kvar gong svalene flyg inn og ut av låvegluggen, for han var så glad i dei, og når eg speler piano, for pianoet var det han som kjøpte til meg. Han fekk så vidt høyre dei første, prøvande tonane eg lærte og alltid når eg har spelt seinare, har eg tenkt meg at han ligg på stova i etasjen over og høyrer på og gler seg over at det er musikk i huset.

Det var nok bestefar si forteneste at eg vekte mor mi grytidleg ein morgon med å synge «Påskemorgen» høglydt og entusiastisk, for den song han så det ljoma kvar første påskedag. Bestefar heldt skikkeleg høgtid når det var påske og det smitta over på meg, som var barn. Framleis får eg ei god kjensle inni meg av «Påskemorgen», framleis gler eg meg til påske kvart år. Og det er berre ein stad eg vil vere. I huset bestefar bygde, i huset der eg låg for å sove og høyrte snorkinga hans som ei trygg during gjennom veggen.

Påskemorgen slukker sorgen, slukker sorgen til evig tid.
Den har oss givet, lyset og livet, lyset og livet i dagning blid.
Påskemorgen slukker sorgen, slukker sorgen til evig tid!

Fredagsspalte i Sunnmørsposten 15. april 2011. Foto: privat

Musa i veggen

Pernille ladar opp.

Det var sikkert mus på Giske då eg voks opp, men eg må ha levd eit skjerma liv, for eg har aldri sett ei, verken daud eller levande. Musekunnskapen min har avgrensa seg til tomme feller i kjellaren, teikneseriefigurane Tom og Jerry og å synge «når en liten mus skal ut og gå» saman med Bestemor Skogmus i Hakkebakkeskogen. Men no har eg vore i nærkontakt med mus for første gong i mitt liv. Eg har vore i eit hus der det krafsar og kravlar til alle døgerets tider.

Det er mine to gode venner som har kjøpt eit nedlagt småbruk sør for Trondheim. Bruket ligg idyllisk til i ei li med utsyn over ein vid og open dal. Det har eit koseleg, kvitt våningshus med møne og vindauge med sprosser. Det har eit raudt uthus og det har mange mål tomt der ein kan byggje både atelier og lysthus, ha ein stor frukthage med tre og buskar, og åtte-ti sauar på beite.

Turen har vore planlagt lenge. Vi køyrer sørover frå Trondheim der landskapet endrar karakter, langs den glatte fjorden i mørkret der lysa lagar ruglete spor i flata. Vennene mine har skaffa seg to kattar, Pablo og Pernille. Fem månadar gamle står dei i vindauget når vi kjem, med strekte halsar og øyra utspente som parabolar. Men dei er ikkje berre her for å spankulere yndig omkring med tigerstripene og mandelauga sine. Dei er komne for å ta musa i veggene: søte, små markmus som et opp isolasjonen, lagar bol og slepper lort som svarte larver i kjøkenskapa.

Den første dagen merkar eg ikkje noko. Berre så vidt bak hovudputa før eg sovnar, ei tynn krafsing attom nakken. Men så brakar det laus. Eg er åleine i kjøkenet om ettermiddagen når kattane plutseleg stivnar og ser synkront mot eit punkt på veggen. Pablo hoppar lydlaust ned på golvet, Pernille opp i vindaugskarmen, følgjer ei rørsle i veggen. Frå hjørnet med kjøleskapet, langs benken, til neste hjørne. Det blir stilt. Brått stikk Pablo labben inn i ei sprekke og så kjem han fram med ei mus i kjeften. Eg står handlingslamma og ser på. Pablo ber musa ut i gangen og slepper henne ned i eit hjørne. Musa ligg still og daud. Eg summar meg, går for å hente kost og brett, men brått er det liv igjen. Musa piler i veg og kattane byks etter. Dei fangar henne i munnen, men slepper henne att, deiser til henne med potane. Musa opp på to, pip og gjer utfall, før ho piler av garde og er søkk vekk.

Etter ei lang og frukteslaus leiting i klesskapet på gangen slår vi oss til ro, kattane sovnar, timane går, vi lagar mat, vi et, før Pablo plutseleg vaknar igjen og fer rett bort til skapet i gangen. Musa har spelt daud i fleire timar, no listar ho seg fram. Kattane fer etter musa og vi etter kattane. Musa over golvet, inn i hjørnet, desperat etter ei opning i veggen. Men nei, ikkje denne gongen. Eg og matmor er med på laget. Vi sperrar for musa, ho kjem mot oss, matmor ristar vilt på buksebeinet og eg hyler, yr av jakta.


Til sist er det matmor som må ta affære: på med tjukke skinnhanskar, tek musa kjapt etter halen og løftar henne, medan kattane står snurte nedom og sleiker seg om munnen. Musa vrir seg i grepet, prøver å kome seg opp på handa, slepper ein liten lort av berre frykt. Til sist kapitulerer ho og speler daud igjen og vi hiv henne ut i snøen, merkeleg oppskjørta, hoiar og ler. Så spennande har eg ikkje hatt det på det eg kan hugse.

Vi feirar med eit glas nonneblod, heimelaga sterkvin av solbær, kjenner pulsen søkke og gratulerer oss sjølve med velgjort arbeid.

Det går nokre timar før kattane stivnar igjen. Det er noko i veggen, det vil ikkje kapitulere.

Fredagsspalte i Sunnmørsposten, 18. mars 2011. Foto: privat.

Den digitale fjorden

Hjernen er blitt digital. I staden for å seie at ei datamaskin er som ein hjerne, seier vi at hjernen er som ei datamaskin. At alt finst lagra der, alle minne og sanseinntrykk, kanskje gøymt, kanskje gløymt og forlagt i ei mappe utan namn, men ikkje sletta. Alt kan gjenopprettast sjølv om harddisken krasjar, alt finst i hjernen, han er ei maskin.

Vi er digitale vesen i ei elektronisk verd. Om kvelden set eg mobilen min på ringing til morgonen etter. Buss- og flytogrutene har eg sjekka på min berbare Mac, eit uerstatteleg verkty, ein arbeids- og fritidsreiskap eg aldri reiser vekk utan og som eg sit med på fanget store delar av dagen. Eg har vore inne på nettbanken for å sjekke saldoen, og før eg legg meg tek eg ein siste runde innom dei faste nettstadane: e-post, facebook, twitter, blogg.

Alt eg gjer set elektroniske spor etter seg. IP-adressa mi set avtrykk på alle nettsidene eg besøker. Eg trekker kortet før eg går om bord i flytoget, trekker det igjen når eg kjem til Gardermoen. Eg betaler med kort i kiosken og har på førehand sjekka inn via internett. Medan eg ventar på å gå om bord snakkar eg i mobilen.

Så byrjar problema. Flyselskapet sitt datasystem er nede og vi kan ikkje gå om bord. Flyet står og ventar, kabinpersonalet er klart, flygarane sit klare, passasjerane. Først etter ein og ein halv time klarer flyselskapet å løyse problemet: Dei har fått henta ut ei passasjerliste på papir og kryssar oss av manuelt før vi går om bord. Dei som har sjekka inn bagasje må gå ned på rullebanen og identifisere han før dei får setje seg.

Den digitale kvardagen er så naturleg, no, at eg sjeldan ofrar han ein tanke. Vi er aldri presise til avtalar lenger. Fem minutt før vi skulle ha vore ein stad sender vi tekstmelding og seier vi er eit kvarter for seine. «Å, det var bra,» er svaret: den andre er også for sein. Vi spionerer på kvarandre på nettet. Eller, vi treng ikkje eingong spionere, for alt er ope og tilgjengeleg, skattelister, adresser og resultat frå sportsturneringar. I tillegg legg vi informasjon ut frivillig for fleire hundre «venner» på facebook eller på offentleg tilgjengelege, merkverdig private bloggar. Vi twitrar om stort og smått: fortel når vi har stått opp om morgonen, kva vi ser på tv, kva vi har ete til kvelds, kor mange glas vin vi har drukke på laurdagskvelden. Om vi møter eit nytt menneske legg vi kvarandre til på facebook og går gjennom kvarandre sine profilar. På ein halvtime veit vi om vedkomande har partnar og barn og korleis dei ser ut, kor ferieturen dei siste åra har gått, kva slags interesser vedkomande har og kor vedkomande har jobba.

Vi fortel kor vi er, kor vi skal og kor vi drøymer om å vere. Vi bruker nettet til iscenesetjing, sjølvskryt, sjølvforakt og sjølvbedrag. Vi slenger rundt oss med spontane uttalingar, meir eller mindre seriøse. Eitt av nettsamfunna eg tilhøyrer er eit arkiv over unge menneske sine pinlege utsegner i fylla, utsegner som aldri blir sletta.

Eg som var så glad i cd-plater har no all musikken min på digitale filer, fleire tusen låtar på ein ørliten dings som veg nærmast ingenting og er med overalt. Eg høyrer aldri på radio på radioen, men på podkast på den vesle dingsen, og snart byrjar eg vel lese bøker på data, òg, eller på lesebrett, som det blir kalla.

Trass alt dette slo det meg ikkje kor digital eg er blitt før flyet gjekk inn for landing den dagen. Eg såg ut på ein fjord dekt av tynn isfilm og min første tanke var: denne fjorden har verkeleg låg biletoppløysing.

Fredagsspalte i Sunnmørsposten, 18. februar 2011

Eg vil skrive ei Ullhovudmyr

Eg er ikkje reinætta sunnmøring. Som den einaste på øya – slik kjentest det iallfall då eg var barn – hadde eg ein far som ikkje var frå Giske. Faren min var frå ein mytisk stad ved namn Finnmark, der ingen hadde vore og alle var overtydde om at berre fanst samar og rein.

Det var ikkje heilt stovereint å ikkje vere hundre prosent gisking då eg voks opp. Kanskje var det noko nesten mistenkeleg over det. Kanskje var det å ha ein far som var finnmarking, med eit rart, framandarta etternamn, omtrent å likne med å ha ein far frå månen. Eg er ikkje sikker, men annleis snakka han. Han sa verken «ej» eller «øss» eller «buda» og når han skulle seie «no» sa han «nu» og på toppen av det heile var han ikkje heilt norsk, ein gong. Forfedrane hans var frå Finland og hadde kome til Noreg på slutten av 1800-talet. Eg var ikkje berre halvt finnmarking. Eg var utanlandsk.

Det var alltid spennande å høyre om familien oppe i nord. Dei var litt meir magiske der oppe enn vi var her nede. Dei høyrte vardøger før nokon kom, dei kunne heile smerte med hendene sine, dei sparte bær til småfolket i marka. Særleg dette med Finland likte eg godt å tenke på. At eg var litt finsk. Eg syntest det var tøft, same kva dei andre ungane sa.

Dei siste åra har eg fatta stadig sterkare interesse for denne delen av arven min. Eg har gått på kurs for å prøve å lære det dei i dag kallar kvensk og far min kallar finsk. Eg har hatt lyst til å reise nordover i mange år, men av ulike grunnar har det ikkje blitt. Det er som om det er meir omfattande å reise til Finnmark enn det er å reise til utlandet ei helg.

I fjor sommar bestemte vi oss endeleg for å reise. Flyet gjekk over Sverige og Finland, turen tok to timar frå Oslo til Kirkenes, så vidare med propellfly over Varangerfjorden. Vi flaug høgt, eg hadde sett meg ved vindauget, hadde tenkt eg skulle sjå ned på dei store skogane, men eg såg berre skyer. Vi landa midt i solnedgangen i Vadsø, den intense solnedgangen over vidda. Eg hadde ikkje vore der på femten år. Eg saug luktene inn, syna: landskapet, fjorden, lyset. Vi reiste ut til bygda til far min, der elva som renn nedover vidda møter havet: ein salt straum oppover, ein søt straum ned. Det kjentest godt å gå rundt i den vesle bygda. Sjå dei særeigne, avlange varangerhusa der fjøsen var bygd til som ein del av bustadhuset. Sjå skulen far min gjekk på, som er kyrkje no, høyre historier frå barndoms somrar og vintrar, kjenne den friske brisen og sjå over til Russland på klare dagar. Når eg stod i bygda og såg mot sjøen likna bygda på Giske: grønt og blått, med kvite strender. Så snudde eg meg og det var grønbrun vidde der, så langt auget kunne sjå.

Vi plukka molter like over bygda, på Villapääjänkkä – Ullhovudmyra – der myrulla nikka frå magre stilkar. Myra saug støvlane fast, eg kjende den kalde væta utanfor gummien, høyrte dei våte smatta når eg trekte dei opp og gjekk vidare, til neste tue, full av bær. Ein fugl byrja synge litt lenger borte, ein frosk kraup opp mellom tuene. Bæra var saftige, så mykje friskare i fargen der ute ved kysten, nesten raude endå dei var mogne.

Her plukka far min bær då han var barn, her gjekk forfedrane mine og plukka. Her putta små og store hender bær i munnar, bær i spann. I elva fanga dei blink og laks til middag. Her gjekk bestemor med skautet sitt, her song ho dei finske songane. Ein dag får eg kanskje til å skrive om dette. Skrive ei bygd og ei elv. Skrive ei Ullhovudmyr.

Fredagsspalte i Sunnmørsposten 21. januar 2010. Foto: Privat. Skallelv i Nord-Varanger, Aust-Finnmark.

Jens Pikenes, Oskepott og den sorte

Eg elskar jul. Som barn skreiv eg endelause ønskelister med dei mest usannsynlege ønska på punkt ein og to, berre for å forsikre foreldra mine om at eg verkeleg meinte det. Eg gjekk gjennom katalogen til leikebutikken med djupt alvor og sette tydelege kryss ved kvar einaste ting eg ønskte meg. I etterpåklokskapens lys ser eg at det nok ville vore enklare om eg kryssa over det eg ikkje ville ha.

Noko av det kjekkaste med barndommens jul var den årvisse juleverkstaden på skulen, der vi baka peparkaker, støypte våre eigne, skeive lys og brått hadde kvalitetsjulegåver til heile familien klare på nokre få timar. Og så var det juletrefest på bedehuset, der gutungane tromma julestjerna fram med skumle masker på (særleg spennande var «den sorte»), før vi gjekk rundt juletreet og fekk posar med mandarinar og julemannar i, og diplom om vi hadde vore trottige nok på søndagsskulen.

Tjue år seinare er mykje endra, men julestemninga sit i som før. I adventstida speler eg julesongar med liv og lyst, bakar safrangule lussekattar og får med meg eitt av årets nye høgdepunkt, «Penthouse Playboys vrikker julen inn», der ein paljettglitrande Jens Pikenes, sølvreven Johnny Lotion og resten av gjengen får det til å koke i salen med sine legendariske, hoftevrikkande sambaversjonar av kjende hits som «Forelska i lærer’n» og «Last Christmas».

Då eg var lita var eitt av mine største ønske at det skulle snø på julaftan. Eg hadde sett julefilmar med snømenn som blei levande og flaug gjennom lufta, og julenissesledar som glei inn for landing på tjukke, snødekte tak. Men på Giske snødde det aldri. Veslejulaftan var håpet framleis levande, men utover dagen 24. desember byrja det sige inn: det blir ikkje snø i år, heller. Framleis berre vått og vissent der ute. Så var det å fokusere på noko anna. Krype bort til juletreet og knipe litt på pakkane som låg der, og nyte den tradisjonsrike juleunderhaldninga på tv.

I år er jula akkurat som ho plar. Treet står på same plassen som alltid og som alltid er det eg som har pynta, med glitter og stas og nokre skøyre, vakre kuler vi har hatt sidan mor var lita. Det vesle julehuset finn plassen sin på bordet under vindauget, eg legg bomulla på taket og set i støpselet. På tv er det framleis Donald Duck og vennene hans som kvekkar jula inn og ein tsjekkisk versjon av Oskepott som rir rundt med sot på kinnet, før ho til slutt får på seg fin kjole, hukar prinsen og heile kongeriket. I huset luktar det som det skal og det er varmt og trygt og vanleg, akkurat slik jula skal vere.

Det med snøen har eg slutta tenke på for lengst. Tretti år inn i livet har eg skjønt at kvit jul er ei urealistisk forventning. Etter eit tiår i nord og aust er eg i tillegg blitt snøblasert og ser utan særleg kjensle på kvite filler som dalar, veke etter veke om vinteren. Det einaste eg tenker på er kor sterkt eg saknar havet.

Men kva skjer når eg kjem heim til jul? Mildt sagt sjokkert ser eg ut på Vigra flyplass gjennom flyvindauget, der snøen lavar ned som om vi var på Nordpolen. På vegen heim ser vi ikkje landskapet, berre snøen som driv mot frontlyktene, og på vêrmeldinga seier dei at det skal halde seg slik jula gjennom. Det byrjar krible i magen: kan det verkeleg vere sant? Kan det bli kvit jul, likevel?

Når du opnar avisa denne morgonen veit vi. God jul!

«I'm dreaming of a white Christmas/ With every Christmas card I write/ May your days be merry and bright/ And may all your Christmases be white»

Julespalte i Sunnmørsposten 24.12.2010

Endeleg fred å få

Det er noko gjennomsyra godt og avslappa over vinteren. Medan våren handlar om å gå så tynnkledd ein berre klarer, hutre ute i den bleike sola iført pledd og altfor tynne sko, med rykande kaffi, rennande nase og naglebit, og sommaren er eit einaste langt jag etter iskalde bad, er seinhausten og vinteren den tida på året der ein endeleg med godt samvit kan halde seg inne.

Å, inne. Eg elskar å vere inne. Som barn var eg alltid fleire nyansar kvitare enn dei andre barna. Ofte var leggane mine så kvite at eg endåtil i den livsfjerne åtteårsalderen var flau for å vise dei offentleg. Dei beste dagane var dei eg slapp å gå ut. Utallige var helgene eg sat med nasen i ei bok. Fulle av lykke var sommardagane med regn der eg med godt samvit kunne late vere å springe omkring utandørs i eit evig jag etter sol. Å, kor eg elska å vere inne. Ei dunkel, varm stove med drypande grålysing utanfor. Eller det stille jenterommet: tørr panelomnvarme, regnet mot vindauget, og lyden av regnet. Ligge på magen på vegg-til-vegg-teppet, ei bok mellom hendene. Å, papir! Å, trykksverte! Å, inne!

Eg er framleis over gjennomsnittet glad i inne. Somme dagar kan eg vere inne frå morgon til kveld til morgon igjen. Eg veit det høyrest psykopatisk ut for ein del av dykk såkalla ’normale’, men eg elskar det. Å ha alt eg treng i kjøleskapet, ha bøker, aviser og filmar. Stå opp, ha på mjuke klede, ikkje skulle nokon stad. Av og til finst det ingenting betre. Av og til kan ikkje noko anna måle seg.

Det er det som er så perfekt med vinteren. Det er ingen som ventar at du skal vere ute når det snør og blæs frå alle kantar, tvers gjennom alt, blæs gjennom sjølve beingrinda di, vind som uler mellom knoklane. Det er ingen som synest du er psykopat om du heller vil vere inne og sjå ein tv-serie, då, eller hekle eit nytt sjal, tenne stearinlys, drikke te. Medan våren og sommaren er rastlaus og hektisk, er hausten og vinteren gå-i-dvale-tid. Endeleg er det stovereint å kose seg.

Når eg snur kalenderbladet frå oktober til november er det som om skuldrene senkar seg og kroppen fell på plass i si eiga ro. Det er ikkje det at eg er særleg glad i november, for det er eg ikkje. Det er bitande kaldt, eit lett lag snø som driv sidelengs over asfalten, den isande vinden mellom husa og triste tre som har mist alle blada sine. Samanlikna med september og oktober er november blodfattig, fargelaus. Og det er akkurat det som er sjarmen: dette nitriste. Det er det som gir alibi til å muntre seg mest muleg opp.

Når november kjem kan eg sjå fram til fire månadar i fullstendig ro og mak, utan noko anna mål enn å overleve vinteren – inne. Plutseleg finst det ingenting meir appellerande enn å sjå ein endelaus dramaserie på dvd. Plutseleg er ikkje tanken på ull fråstøyande og får meg til å klø i sjølve sjela, men noko eg vil pakke meg inn i, frå topp til tå, noko eg vil ha mellom hendene og lage ting av. Å ligge under dundyna blir ei einaste stor nyting og alt som er varmt gjer meg botnlaust lykkeleg. Enno er det lenge til våren byrjar krible i meg, til eg er lei av tørr hud og tunge klede. Enno er det lenge til eg byrjar lengte etter sola, etter graset, etter ein slik mjuk vind som berre finst når det er sommar. Enno kan eg kose meg lenge, lenge. Med bøker og filmar og inne. Eg seier som Jokke:

’Ventetida er over/ det kommer til å falle snø i natt/ Her kommer vinteren/ Her kommer den kalde fine tida/ Her kommer vinteren/ Endelig fred å få’

Fredagsspalte i Sunnmørsposten, 26. november 2010

Humor: nynorsk versus bokmål

Finst det ein eigen nynorskhumor? Viss svaret er ja, betyr det at det òg finst ein humor på bokmål?

Eg har mange gonger høyrt at nynorskhumoren er noko heilt eige. Og etter å ha gjort litt feltarbeid byrjar eg skjøne kva som ligg i det. For det finst nokre fellestrekk ved dei morosame nynorskingane, mellom Ragnar Hovland, Agnes Ravatn, Olaug Nilssen, Are Kalvø og Gunnhild Øyehaug, for å nemne nokre. Enkelt samanfatta vil eg seie det slik: 1. dei er morosame på ein intelligent måte og 2. dei har ein humor som går ut på å seie noko sarkastisk, frekt, underdrive eller absurd med ei gravalvorleg mine, slik at du aldri kan vere heilt sikker på om dei tullar eller ikkje. Men tru meg: dei tullar.

Eg hadde ein kort periode då eg var litt lei av den nynorske vekeavisa for kultur og politikk, Dag og Tid, som eg har tinga i fleire år. Eg var lykkeleg kvar gong Ragnar Hovland skreiv den faste spalta på ’Innsida’, men det var berre ein gong i månaden og eg syntest noko mangla. Det hadde eg rett i. I 2008 suste den unge og ukjente forfattaren Agnes Ravatn inn i avisa og to år seinare er ho blitt så populær at ho ikkje berre er med på alle paneldebattar i det litterære miljøet i Noreg, men òg har rokke å trekke seg frå det nye tv-programmet til Harald Eia og Bård Tufte Johansen, som snart skal på lufta.

Det handlar om humor. Agnes Ravatn seier sjølv at humor går ut på å dele ein kunnskap med andre, for så å vri på det. Sjølv har ho hatt stor suksess med m.a. essayserien som gjekk i Dag og Tid og seinare er blitt utgitt i bokform med tittelen ’Stillstand. Sivilisasjonskritikk på lågt nivå’, forresten ei typisk Ravatnsk utsegn, som rett og slett handlar om stadar der ingenting skjer. Og gjett kor ho reiste? Til Ålesund. Der ho sette seg på ein kafé i gågata og observerte veldig lite. Frykteleg morosamt sjølvsagt, om ein har litt sjølvironi. Ho reiste òg til eit kloster, der ein av mine yndlingsreplikkar blei utveksla mellom henne og ei nonne. Nonna fortel at klosterkatten ikkje er heilt i humør om dagen, og Ravatn repliserer: ’Oh really! Is she expecting mittens?’ og legg i parentes til ’tusen takk, grunnfag i engelsk’.

Men handlar det eigentleg om språk? Ei av dei aller mest morosame bøkene eg har lese er skriven av Selma Lønning Aarø og heiter ’En rekke avbrutte forsøk’. Av boktittelen vil den observante lesaren kjapt fatte at ho ikkje er skriven på nynorsk. Men sjølv om ho ikkje alltid har skrive nynorsk er Selma Lønning Aarø vestlending. Er det eigentleg der det ligg? For er det noko anna desse folka har felles er det at dei er vestlendingar. Nokre er endåtil ’generelle vestlendingar’, som Ragnar Hovland, som har budd ei rekke ulike plassar med det einaste fellestrekket at dei alle var på Vestlandet. (Men no bur han i Oslo.)

Så handlar det heller om Vestland versus Austland og ikkje om språk? For om det handlar om språk, kva er så bokmålshumoren? Når eg tenker på klassisk bokmålshumor tenker eg med ein gong på Thomas Giertsen. Eit litt sånn kjekkasfrekt smil, utdritande kommentarar, overdriving, nedrakking av andre (gjerne kongen eller Mia Gundersen), ironi, eller snarare sarkasme, overtydelegheit. Det er bokmålshumor for meg. Typisk tv-humor som eg ikkje er så glad i. Medan den nynorske humoren er meir subtil, meir sjølvironisk, mindre brautande.

Men så kjem Knut Nærum og øydelegg heile teorien min. For han er jo ikkje vestlending. Han er jo ikkje nynorsking.

Vi kostar han under teppet og kallar han ein anomali.


Fredagsspalte i Sunnmørsposten, 29.10.2010

It's good when you like it

Mor forstår ikkje korleis eg får til å skrive alt dette. Ho ville aldri hatt fantasi til å kome på det, seier ho. Det same gjeld arbeidet med dei historiske kjeldene. Ville aldri hatt tolmod til å sitje i arkivet, dag ut og dag inn, med lupe, for å dechiffrere setningar frå eit alfabet av kråketeikn.

Ho seier det med respekt. For vi beundrar det vi sjølve ikkje kan. Som mor òg beundrar ho i familien som har teke doktorgrad i matematikk eller dei som har starta sin eigen butikk. Det er mange måtar å vere klok på, seier ho. Respekten og beundringa for andre strekker seg langt: alle som får til eller orkar noko ho sjølv ikkje kunne tenke seg. Tungt fysisk arbeid, mykje reising, ting som verkar frykteleg slitsame eller vanskelege eller kjedelege. Det mange må gjere, fordi samfunnet treng det, eller det få klarer, fordi det er sært.

Respekten til mor mi for andre menneske strekker seg langt utover ei stoltheit for kva hennar eigne klarer å få til. Og para med respekten er altså denne nesten himmelfalne forbløffinga: Tenk at dei får til noko slikt! Det kunne eg aldri funne på å gjere, eller klart, eller orka, eller villa!

’It’s good when you like it,’ sa ein skeptisk polsk sjømann til far min ein gong dei sigla ute og far ville han skulle smake steikte fiskebollar til frukost. ’It’s good!’ sa far. ’It’s good when you like it,’ sa polakken. Og slik er det jo. Med alt. Det vi liker er godt. Vi liker å gjere slikt som ligg for oss, som er lett, det vi er flinke til. Eg trur dei fleste i denne uendeleg velståande, skjerma og beskytta vestlege verda faktisk gjer noko dei trivst med. Ifølgje tv-programmet ’Koht på jobben’ gler størsteparten av alle norske arbeidstakarar seg til å gå på arbeid. Og dei fleste trivst med det dei gjer, dei meiner at dei har hamna ’på rett hylle’.

Og det har vi kanskje? Men når veit ein at ein har hamna på ei hylle? Har eg hamna på ei hylle, no, som eg har skrive på heiltid eit lite år? Den hylla dett eg jo ned frå så fort eg ikkje får pengar i kassa. Men då har eg heldigvis noko å ’falle tilbake på’, som det heiter. Nemleg det eg er utdanna til, historikar. Men kva gjer ein historikar? Jobbar på museum? Jobbar i arkiv? Jobbar i skulen? Gjer mange andre rare ting ingen heilt har oversikt over? Ja. Er det lett å få jobb? Tja.

Så om eg skulle ha behov for å falle tilbake om, lat oss seie, eit halvt år, kor langt måtte eg falle? Til arkivar? Til ambulerande Manpower-medarbeidar? Til butikkjobben eg hadde medan eg studerte?

Å ’ha noko å falle tilbake på’ høyrest unekteleg veldig smart ut. Og det var jo difor eg tok ei lang og kostbar utdanning i utgangspunktet. Men grunnen til at eg valde historie var jo ikkje utifrå ein matnyttig tankegang. Og det var ikkje fritt for at panikken spreidde seg blant oss sisteårsstudentar då vi innsåg at vi ikkje ante kva vi skulle gjere om eit halvt år, alle kunne jo ikkje bli forskarar. Alt dette medan sivilingeniørstudentane gjekk frå bedriftspresentasjon til bedriftspresentasjon, frå gratis pizza og øl til gratis pizza og øl. Dei fleste hadde jobb i næringslivet lenge før dei hadde levert diplomoppgåva. Og vi?

Nei, vi.

Vi fann oss etter kvart jobbar i arkiva, vi. På musea. På skular, høgskular, universitet. Vi forskar, vi jobbar i departementa. Vi jobbar i Manpower, på sjukeheimar, i bokhandlar. Og vi skriv bøker. Og eg lengtar ikkje, eg vil ikkje falle nokon stad. ’It’s good when you like it,’ sjølv om det av og til er vanskeleg å finne på noko nytt å skrive akkurat i dag.

Fredagsspalte i Sunnmørsposten, 1. oktober 2010. Original illustrasjon av Inger K. Giskeødegård

I Nynorskens skog

For målfolket er det målet som er målet. Og målfolket, det er vi, det. Nynorskingane.

Då eg gjekk på vidaregåande leika eg med tanken om å melde meg inn i Noregs Mållag. Det høyrtest så eksotisk ut. For eg elska jo nynorsk, det har eg alltid gjort. Dessutan var det noko forlokkande med det å skilje seg ut frå den gemene hopen av språkumedviten ungdom, som gjerne skreiv ei slags blanding av fonetisk dialekt og bokmål, fullspekka av stavefeil. Og eg var språknerd, allereie då, med sterk elskhug for Tarjei Vesaas. Likevel blei det ikkje til at eg melde meg inn i Mållaget. Eg fekk det føre meg at dei som var med der var gammalmodige raringar med busserull og skjegg, som skreiv oppstylta i-mål og brukte arkaiske ordformer eg aldri hadde høyrt før.

Femten år seinare er eg ein velintegrert nynorsking som deltek på haustlanseringa til Det Norske Samlaget tysdag 24. august 2010. Dagen byrjar med den årvisse pressekonferansen på Det Norske Teatret, som er eit reint nynorskteater, på same måte som Samlaget er eit reint nynorsk forlag, med heiderleg unnatak når det gjeld skulebøker, der det blir praktisert likestilling. Eg er lansert som debutant for andre gong, sidan den første boka mi var for ungdom og den nye er for vaksne, og vi er fire forfattarar som skal lese for pressa denne morgonen. Spegelsalen er full av folk. Forlagsfolk, forfattarar, fotografar og journalistar. Ja, og nynorskingane frå målrørsla, sjølvsagt. Dei er alltid med når noko skjer på Samlaget.

Etter at pressekonferansen er ferdig, med det som medfølgjer av blitzregn (vel, greitt, eg skal ikkje overdrive. Det er meir som ein sped, liten gneiste frå tid til anna, skulle tru dei ikkje hadde innført digitalkamera enno) og forfattarar som kastar lange blikk etter journalistane, fortset dagen med forfattarklubbmøte, debutantlunsj på Grang, eg meiner Grand, og til sist det store høgdepunktet: Festen.

Det dei fleste utanfor det litterære miljøet i Noreg assosierer med forlagsfestar er hagefesten til Aschehoug (eller Asjehaug, som venninna mi seier), der kjendisar og forfattarar pressar seg saman i ein vakker hage på vestkanten, drikk vin frå plastglas og konverserer viktig med dei andre som er like viktige som dei sjølve. Slik er det ikkje på Samlaget.

Det tek litt tid å bli sosialisert inn i det nynorske miljøet, å kjenne seg som ein velsmurt del av heilskapen, senke skuldrene og slappe av. Men når dei innleiande stega først er tekne er det oftast høgt under taket og romsleg i armkrokane. For nynorskkjendisar er ikkje som andre kjendisar. Du veit kanskje ikkje kven dei er, eingong. Og det er det som er så fint med nynorskmiljøet. For når endåtil dei store kjendisane våre er små og ikkje kjem seg inn på verken a-, b- eller c-listene, og Se og Hør ikkje ville kjent dei att om dei datt langflate framfor dei med buksa på knea, er det klart at det blir mykje kjekkare å vere fersk og skjelven debutant.

I dette miljøet blir alle kjende med alle. Og limet som held alt saman er dette: Nynorsken. Det er i sanning vakkert her i Nynorskens skog, som Oddvar Torsheim syng om:

’Tenk alt som er gjort/ av gildt og av stort/ i Nynorskens skog. Mitt valg er no gjort/ eg vil ikkje bort/ frå Nynorskens skog.’

I dag er eg òg blitt medlem av Mållaget. Og veit du kva? Dei fleste i målrørsla er heilt vanlege folk. Har faktisk ikkje sett ein einaste med verken busserull eller skjegg.

’År kasta eg bort/ før eg fann ein port/ til Nynorskens skog./ Eg fant noko stort/ bak Mållagets port/ i Nynorskens skog.’


Fredagsspalte i Sunnmørsposten, 3. september 2010. 

Høyr den vidgjetne låten HER.

Fred, kjærleik og forståing

Var du òg på Sommerfesten på Giske i helga? Var du eitt av dei tusenvis av menneska eg gjekk forbi i løpet av dagen, stod ved sida av, smilte til? Gjekk du òg utover vegen til festivalplassen, forbi vaktene, såg den rosa kua lene seg litt mot vest, ettertenksamt – heldt du eit lite barn i handa, eller ein kjærast, eller ingen? Viss du var, viss du var eitt av dei menneska, så veit du kva eg snakkar om, så veit du korleis det kjentest. Så er du einig med meg: det kjentest bra!

Slike fortetta dagar. Eit døger utan vanlege markørar. Stå opp, ete, ha på seg nok klede, gå. Så, innan den første halvtimen: late seg oppsluke av stemninga, av konsertane, vennene, musikken, lyset, vinden, havet. Innimellom prøve å få seg noko mat, ende med éi kald og to lunka pølser, grillkøen er for lang, gidd aldri stå der lenge nok. Men det held, vi klarer oss. Er ikkje her for å ete, er her for andre ting. Ein heil dag med gamle venner, aldri er ein så lenge saman, aldri kjem ein så nær, nesten utan å snakke.

Vi beveger oss til musikken. Står tett inntil kvarandre framfor Peace & Love-scena og lèt att auga, kjenner klangane gripe tak i beingrinda med tusen mjuke fingrar, dure i magen, i brystet. Rytmen gjennom kroppen, lysa som skiftar framom andletet, på andre sida av augeloka: grøne, gule, raude, kvite. Vil ikkje sjå, lysa som blenkjer og pulserer, berre kjenne, berre stå her, tett saman, auga lukka.

Mørkret kjem overraskande. Brått er lyset vekke, vi snublar over festivalområdet, trakkar fråslengte ølboksar flate, ned i graset og gjørma. Sjølv om vi har sett himmelen få rosa slør ute i havet kjem mørkret plutseleg. Vi går inn i sirkusteltet, vi dansar, når vi kjem ut ser vi ingenting. Telefonskjermane lyser: – Kor er du? – Står i dokø. – Harry’s Gym, no! Vi prøver å finne ein stad å sitje, får det ikkje til, folk overalt, folk i mørkret, folk som skubbar, som smiler, kastar gleda si i lufta, folk som held tett saman: mistar ein kvarandre finn ein kanskje aldri tilbake.

Eg kan ikkje gjengi alt. Ikkje den heile og fulle sanninga, ikkje eingong mi eiga. Dagen sit att som eit avtrykk, eit varmt avtrykk i hjartet: noko like raudt og glødande som sola som står opp over Vigra. Tommelavtrykket til ein festival, ein lang, skinande dag. Er det dette eg har venta på i heile sommar? Er det dette eg har venta på heile livet?

Men noko kan eg fortelje om. Frode Grytten som opnar Margarets-konserten med å lese teksten han har skrive om Giske. Om husa som trykker seg saman som våte sauar – var det våte? – om vindauga som lyser, gjestmilde, om brua som er tauet som hindrar øya i å flyte av, 6052 Giske, 6052, 6052. Alle dei kjente songane etterpå, dette bandet som var det første eg var fan av, i 1991, eg fekk styre lysbileteshowet på ein av konsertane deira, eg var 12 år, Rune Berg med flosshatt, ’Rubber Rubbish’, å, dei var fantastiske. Det siste eg høyrer då eg lèt att den blå døra på plastdoen er Alex som syng: ’Heaven knows I’m not Alain Delon’. Ikkje eg, heller. Men er det noko å trakte etter, då?

Vi sit framfor Understanding-scena, den som har havet i ryggen, som sola går ned bak, artistane speler, måsane flyg i flokkar, kvite sirklar. Nokon gir meg ein klem, nokon deler sitjeunderlaget sitt, hentar pølser. Fred, kjærleik og forståing. Det einaste eg ikkje forstår er korfor ikkje festivalen er på nynorsk. Vi snakkar om det, eg og ein gammal venn, vi er heilt einige. Dagen etter tenker eg at vi er nokre skikkelege nerdar. Og det er vi jo. Beklager, men det er vi.


Fredagsspalte i Sunnmørsposten, 6. august 2010

Dette som dunkar

Flyet skyt ei ullstripe over himmelen og snekkene pløyer v-ar i vatnet. Avstanden frå meg til hav er 1000 meter. Flyskuggen flakkar over fjellskrent, øysamfunn, blenkhav. Vi går inn for landing, eg er stiv i nakken av å sjå etter husa eg kjenner, menneska ser eg ikkje, prikkane deira blir for små for auget, men ein bil køyrer langsetter vegen, ei bille, saumlaust glidande, friksjonsfri.

Flyhjula treffer rullebana, vindskjold spennest ut, bremser pressast inn. Flyet saktnar, det stoggar. Eg ser øya mi gjennom flyvindauget. Barndomsøy. Ungdomsøy. Den øya eg flytta frå for ti år sidan og sidan berre har kome tilbake til som ein gjest. Flyet snur og køyrer fint og kontrollert mot den tilviste plassen sin. Korfor verkar alt så annleis frå luft? Verda, menneska, heile livet – det som er, det som har vore?
Etter at eg har trilla kofferten min frå rullebandet til bilen og sett meg ved sida av far min i framsetet, går samtalen omtrent som han har gått dei siste ti åra, kvar gong eg har kome heim og blitt henta her ute. Hestane til niesa mi er det siste tilskotet til samtalane, som no like gjerne dreier seg om hestar, eller hundar som gøyr mot hestar, eller jenter som rir på dei, som det tradisjonelle tilfanget. Vi køyrer forbi golfbanen, for meg framleis eit framandelement her ute, bensinstasjonen, eg ser ut i havet, det sluttar ikkje, berre holmar og skjer utover, Erkna med villsauene, eg har sett henne frå land heile mitt liv, men aldri vore der. Å bu på ei øy og vere så lite ute i båt. Men det er min eigen feil. Sjøsjuka mi. Likevel. Som eit sakn i det, alt eg ikkje har sett her ute, ikkje gjort. Som eit sakn i det eg ikkje lenger eig, ikkje har eit naturleg forhold til: steinane i fjøra, haugane vi sprang over som ungar, skogen med trehytter i, greinene i klatretreet, smaken av surgras.

Vi køyrer langs fjellet. I mørkret om hausten og vinteren liker eg ikkje denne vegen. Innfartsveg frå by til flyplass, ingen lysstolpar, berre reflekspinnar og ingen stad å køyre ut om ein skulle få motorstans. Men no er det lyst og vegen er berr. Eg ser ei havørn sirkle over fjellet, nokre måsar. Vi ser stadig oftare havørner, bestanden har teke seg opp dei siste åra. Eg såg aldri havørn då eg voks opp, no ser eg dei kvar gong eg er heime. Vi køyrer under Skjonghellaren, den store hola i fjellet der arkeologane har funne organisk materiale, dyre- og fuglebein, som kan daterast 30 000 år tilbake i tid. Det seiest at dei ein gong sleppte ein hund inn i den hola. Han kom ut på Løvsøya nokre dagar seinare. Om morgonen kan det stå damp frå hellaren. Då bestefar levde pla han seie at det var valderøynissen som kokte seg kaffi.

Det ligg i meg, rett under huda, dette uforklarlege saknet som ikkje døyvast endå eg er her ute aldri så lenge. Ein kan ikkje få tilbake det som har vore, alle desse blanke dagane minnet har lagra, alt som ikkje lenger finst, som kanskje aldri har vore, anna enn som ein konstruksjon i minnet, i hjartet. Vi menneske er nostalgikarar. Vi minnest det som har vore i eit skjer av solgangslys, ikkje frå sola som står opp, men frå avdaginga. Dette som dunkar så hardt i meg: måtte det snart innsjå at ingenting kjem att, måtte det snart vende nasen sin framover. Eg er her jo enno. Eg er her, akkurat no! No ser eg sola skine sølvfelt i sjøen. No kan eg gå ned i fjøra og løfte på steinane, no kan eg finne ein kald, liten krabbe, no kan eg ta han i handa.


Fredagsspalte i Sunnmørsposten, 9. juli 2010.