Ubehaget i fattigdomen

Laurdag som var fekk eg publisert ein kronikk om tiggeforbodet sett i eit historisk perspektiv på NRK Ytring. Bakgrunnen for kronikken er arbeidet med fattigdomsprosjektet i Oslo byarkiv, «Når endene ikke møtes. Fattigdom før og nå,» som eg har vore tilsett på sidan 2011, og mitt eige engasjement for svake og utstøytte grupper i samfunnet, både historisk og i vår eiga tid.

I 2010 gav eg ut romanen Fange 59. Taterpige, som handlar om romanijenta Maria, som blei sett inn i tukthuset i Trondheim rundt 1750 fordi ho var «tatter», fordi ho var omstreifar og tiggar. I romanen som kjem i år, Finne ly, tek eg igjen opp temaet: forholdet mellom romanifolk og norske fastbuande og -myndigheiter. Eg har sett mange likskapstrekk mellom det som skjer i dag, forbodet mot dei framande tiggarane - romfolket - og det som har føregått i Noreg dei føregåande hundreåra, med forfølgjng og undertrykking av våre eigne reisande, romanifolket.

Les kronikken HER.

Om reisande og tiggarar

Allereie Eilert Sundt skjønte før 1850 at folk er folk:

”Det måtte have været et overkommelig arbeide at indlade sig med disse mennesker. Om man i tide havde mødt dem med fordomsfrihed og menneskekjærlighed, skulde det måske have været mulig at vinde deres fortrolighed, og et fuldt kjendskab til deres hele menneskelige væsen skulde måske være blevet middel til at forlige disse fremmede med det folk, i hvis midte de nu befandt sig. Jeg tør jo ikke sige for vist, at et sådant forsøg vilde have faldet aldeles tilfredsstillende ud; men det tør jeg sige for vist, at den skånselløse hårdhed, hvormed man jagede hine ulykkelige som vildt, uden at det var dem muligt, selv om de havde villet, at flygte bort (thi i Sverige vilde man jo heller ikke tåle dem), denne hårdhed har kun gjort dem endnu mere uvillige til at slutte sig til det samfund, af hvilket de fra fødselen af ere blevne forstødte."

Frå Om fante- eller landstrygerfolket i Norge, s. 63 (denne utgåva 1974, første gong utgitt 1850)

Omstreifaren

Eg er ein dårleg omstreifar. Då eg kom heim frå tovekers turné i Nord-Trøndelag fredag kveld og såg artisten Marit Larsen på Skavlan skjønte eg at eg både manglar erfaringa og evna til å gjere tilfeldige hotellrom om til ein heim.

Marit Larsen har 200 reisedøger i året og bur dermed 200 døger av året på andre rom enn sine eigne. Ho er blitt flink til å skape ein heim der ho er. Ho kjøper friske blomstrar og set fram bilete av dei ho er glad i. Noko å lære av, for dei som har reisinga som ein stor del av jobben.

Eg har ikkje vore på særleg lange reiser før. Ein tredagars konferanse her, ein ferietur der, litteraturfestivalar både her og der, men aldri over særleg lang tid. Og aldri lenge åleine. Såleis var det ei ny erfaring for meg å skulle vere åleine på vegen i to veker og halde føredrag kvar kveld undervegs, på det eine biblioteket etter det andre.

Sjølve turneen gjekk fint. Eg blei godt motteken overalt kor eg kom og det var kjekt å bli betre kjend med eit fylke eg aldri har reist særleg i. Men eg er ingen god omstreifar. Eg blir fort trøytt av reisinga og lengtar heim til meg sjølv, til leilegheita mi og tinga mine, til folka mine. Eg byrjar synge «Country roads/ Take me home/ To the place/ I belong». Og då er det jo gjort.

Temaet for turneen var romanifolkets historie i Noreg, med utgangspunkt i den førre romanen min, «Fange 59. Taterpige», som handlar om akkurat romanifolket, på 1700-talet.

Men det er ein vesentleg forskjell på meg og det reisande folket eg har reist rundt og fortalt om, og det er at eg dei siste par vekene har streifa åleine. Ganske sikkert hadde reisinga vore kjekkare om eg òg hadde alt eg eigde og heile familien min med meg på vegen, i kjerra: ungar som sprang om kapp med kjeppar i hendene, ein brun og ledig mann med hatt og bart, ein hund med glad tunge, ei bestemor med pipe bak på vogna.

Det er ikkje det same å vere på vegen åleine. Reise frå stad til stad, der ein ikkje kjenner nokon, bu åleine på hotell, halde føredrag om kvelden, så reise vidare, til neste stad. Ingen blir vel gode omstreifarar av slikt. Ingen brune menn med hatt og ingen hund, inga bestemor med pipe. Berre eit nytt hotell og den same, gamle kofferten, og ikkje hadde eg med bilete av dei eg er glad i, og ikkje kjøpte eg friske blomstrar.

Eg skal ikkje klage. Å vere omstreifar i dag, for ein forfattar, er inga sak. Turnélivet er komfortabelt opplagt. Ikkje må eg traske langs dårlege vegar i allslags vêr, ikkje må eg sove under open himmel eller tigge meg inn i ei løe eller eit naust når natta fell. Eg blir godt teken imot der eg kjem. Hotell får eg, diettpengar får eg, og godt betalt.

Men alt det til side, trur eg likevel ikkje eg hadde vore nokon god reisande. Det har ofte slått meg kor stadbunden eg er. Kor oppteken eg er av alt rundt meg skal vere kjent, både vegger og vegar, steinar og tre. Eg er blitt merksam på det vanedyret eg er. Juletreet som må stå på same stad kvart år, pynta med den same, gamle pynten, og alt på julaftan som må gå føre seg nett som året før, og alle åra før der.

Eg må nok berre innsjå det. Eg er det romanifolket kallar ein «buro». Ein norsk, fastbuande bonde, ikkje nokon god reisande i det heile.

Spalte i Nationen, laurdag 26. november 2011

På vegen (2)

Når du les dette, er eg over alle haugar.

Eg har aldri vore på turné før, ikkje så langt heimafrå. Det er ikkje det same å reise på skuleturné i eigen by, som å reise vekk og bu på hotell i to veker.

Eg skal reise frå bibliotek til bibliotek i Nord-Trøndelag for å snakke om den førre romanen min, «Fange 59. Taterpige». Eg skal på vegen for å seie noko om historia til dei reisande i Noreg.

Fly, tog og buss. Det er annleis for meg å reise rundt for å arbeide enn det var for dei reisande eg skal snakke om. Hest og kjerre var det mest vanlege framkomstmidlet, fram til hesteforbodet kom på slutten av 1940-talet. På Sunnmøre kom dei gjerne i båt.

I fleire hundreår var dei reisande ein vanleg del av det norske samfunnet og i fleire hundreår pågjekk ein stadig meir aktiv politikk for å utrydde dei, eller i det minste få kulturen til å bli borte. Allereie på 1700-talet fanst det lover som regulerte liva til dei reisande. Å bevege seg frå stad til stad var ikkje tillate utan gyldig reisepass. Eit slikt fekk du berre viss du hadde fast bustad og kunne dokumentere at du måtte forlate bustaden for å finne deg arbeid ein annan stad.

Folk prøvde gjerne lukka i byane, men byane var strengt regulerte. Kven som helst fekk ikkje kome og drive handel og handverk, det var privilegium for slikt, og det var dette dei reisande dreiv med.
Så om ein ikkje fekk livnære seg ved å selje tenestene sine, kva då? Tigging var ikkje lov og blei du teken for slikt blei du anten kasta ut av byen eller sett i tukthuset til forbetring. Det var det som skjedde med ungjenta Maria Andersdatter, som eg har skrive om. Ho blei teken til fange fordi ho var «taterpige». Omstreifing var eit lovbrot i seg sjølv.

Utover 1700-talet blei lovene stadig strengare og på 1800-talet byrja ei kartlegging av det reisande folket med det formålet å få bukt med «fanteondet». Forskaren Eilert Sundt tok vegen fatt for å få dei reisande i tale, men dei var ikkje alltid så lette å finne.

Eit hundreår seinare var dei heller ikkje alltid lette å finne, då nazistyresmaktene byrja leite dei opp for å sende dei til konsentrasjonsleirar i Tyskland. Dei myndigheitene hadde lukkast med å busette blei tekne, dei som var på vegen sleppte unna.

Historia om korleis dei reisande er blitt behandla i Noreg er lang og brokete. Tvang og overgrep har vore kjerneomgrep, særleg framover 1900-talet. Medisinske eksperiment utført på barneheimsbarn, tvangssterilisering, lobotomering og LSD-eksperiment. Tvangsbusetjing og barn tekne med makt. Norsk Misjon blant hjemløse såg det som si oppgåve

«bevisst å utrydde et folks egenart, deres språk, deres livsform. Vi prøver å løsrive dem fra forbindelsen med slekten som de har følt seg knyttet til med sterke bånd. Vi prøver å gi dem eiendom og forpliktelser, vaner og behov som ikke lar seg forene med omstreifertilværelsen de har vært vant med, og som deres forfedre har levet gjennom århundrer.» 

Korleis kan ein nokon gong gjere det godt igjen?

Romani/ reisande/ tater. I dag er det ueinigheit om dei norske reisande tilhøyrer eitt eller fleire folk. Dei har tre språk: rotipa, rodi og romani. Språka skil seg frå kvarandre i større eller mindre grad, det gjer nok kulturen også. Men det finst enno ein levande kultur, verken han eller folket er utrydda. Mange reiser framleis og driv handel, mange kjenner framleis prikkinga i blodet når våren kjem.
No er det eg som skal på vegen. Kanskje eg skjøner alt litt betre då?

Spalte i Sunnmørsposten, fredag 11.11.11

Daudlinje: Midnatt

Dei er så dramatiske i forlaget, at dei har sett ei total daudlinje for tittelen til midnatt i kveld. 

Nei då, eg tøysar berre, dei er ikkje så dramatiske. Men daudlinja er der. 

Vi har til midnatt til å bestemme oss for tittel på den komande romanen min, ein romani-roman, ein roman om reisande, eller eigentleg om ei jente som tilfeldigvis er reisande, er tater, og korleis ho opplever den straffa som blir henne tildelt fordi ho er den ho tilfeldigvis er. 

Eg har berre ein tittel som eg meiner kan stå på permen per i dag, og det er Vegane. 

For ein av reisande slekt er det jo vegane som er sjølve symbolet på fridom, på livet og kulturen. På dromen, som dei seier på romani, på vegen. Eller Latjo Drom, som betyr god veg, eller gjerne også god tur. Så eg tenker jo at det er fint om boka får ordet veg i tittelen, sjølv om Maria ikkje får vere på vegen, men må nøye seg med å drøyme om han, lengte etter han og prøve å finne ut korleis ho skal få til å rømme. 

Så mitt spørsmål til dykk er dette: Kva synest de om Vegane som tittel? Har de eventuelt andre forslag som har noko med 'veg' å gjere, som har ordet 'veg' i seg?