Orda er varme steinar

Norsk Ordbok er endeleg ferdig! 
Norsk Ordbok er ei ordbok i 12 band over alle dei norske dialektane og det nynorske skriftspråket, initiert og utgjeve av Det Norske Samlaget, med støtte frå Stortinget og seinare overteke av Universitet i Oslo. Det første bandet kom i 1966 og no er det siste og tolvte bandet endeleg ferdig.

I 2013 skreiv og framførde eg ein prolog i samband med lanseringa av band 11 i ordboka, som dekte oppslagsord frå stø til tåvrut. Eg brukte ord frå nett dette bandet til å skrive ein hyllingstekst til ordet. Teksten er trykt i festskriftet som nett er utgjeve, som også har prologar av Marit Eikemo, Jon Fosse, Edvard Hoem og Einar Økland. Og her er min. Til lukke med dagen!    

Orda er varme steinar

For oss som skriv er ordbøkene heilage skrifter.

Ei ordbok er eit hemmeleg rom, ei løynd verd, så smålåten frå utsida, som muren kring ein løyndomsfull hage.

Den løyndomsfulle hagen har kanskje gule permar, slik ordlista på grunnskulen hadde, ho som alltid fekk «n»-en i «nynorsk» kryssa over og erstatta med «sp», og ein «m» framfor ordet «ordliste».

Eller ho har mørke, mystiske permar og skinande, raud rygg, som Norsk Ordbok 2014.

Du kan halde ordboka i handa di. Du kan kjenne vekta hennar, og om du, som eg, har rette disposisjonen, kan du kjenne at inni henne finst alt.

Alle orda du nokon gong skal trenge. Ord du ikkje visste fanst eingong, og ord du har gløymt å bruke på altfor lenge.

Du kan halde henne slik ei stund, og berre kjenne. Kva er det du søker i dag? Og kva vil du finne? Kanskje noko heilt anna enn det du tenkte.

Når du endeleg opnar ordboka blafrar det mot deg, som ein tøvind. Orda har fargar og tonar, orda er lukter og minne du trudde var svunne.

Det er ikkje berre ordboka som er ei eiga verd, kvart ord er òg det.

Du blar deg gjennom, side for side, du held fingeren mot arket, dreg tuppen over orda.

Eller du blar tilfeldig opp ein stad, for å sjå kva som står. Kanskje finn du eit ord der som opnar alt.

Orda kan vere varme steinar du finn på eit svaberg om sumaren. Du løftar dei opp og gnir dei mot kinnet, før du kastar dei på sjøen ein svartstill kveld, dei lagar ringar i vatnet, som blir større og større.

Orda kan vere blærene som held tangen i strandkanten flytande. Brune blærer, harde luftbobler under dei nakne fotsolane dine.

Orda kan vere dei små fjørene ytst på måsevengen, som gjer at fuglen siglar så stilt over huset ein morgon før du har rista svevnen av.

Eller dei kan vere fnyset i kaminen den aller første dagen i det nye året, som kjem med lyset over tindane, eit år du ikkje anar korleis vil bli.

Alt kan vere ord. Dette er ord.

Tankane mine er ord. Bileta i hovudet mitt er fanga i ord.

Arbeidet mitt er ord. Kva skulle eg gjort, utan ord?

Eg får aldri nok av ord, eg får aldri nok ord. Treng stadig nye, betre, meir presise.

Eg er storforbrukar av ord. Sit og søker i ordbøker timevis kvar veke. Leitar etter dei rette orda, dei som ikkje alltid kjem med det same, dei som ikkje kjem først til mølla.

Eg vil ikkje male dei første orda.

Dei første orda, dei som kjem lettast, er gjerne dei mest vanlege, dei som er mest brukt. Ein gong var dei ferske og nye, bileta dei skapte var uventa, og tindrande klare.

Men no er dei blitt platte, dei har mista kraft, og eg må finne nye ord, setje dei saman på nye måtar, til nye bilete, som er sterke og friske.

Det er då eg treng ordboka mest: når eg treng ord som ikkje kjem av seg sjølv.

Det finst ord for alt. For det fine og det stygge, for det heimlege og det framande, det farlege og det snille, for det uvanlege og det keisame. Ein kan setje saman orda på etablerte, trygge måtar, eller ein kan setje dei saman på uventa måtar, måtar ingen har opplevd før; skjere heilt nye mønster med tollekniven.

Ord kjem i alle fasongar.

Dei kan kjennest som ein trugsel, som ein tuberkelbasill eller ein torekrull i det trong-rømde topplòket.

Dei kan vere som trolltimen før ei tropenatt, der du trøytt har lagt deg for å sove ein tusenalder, for kanskje aldri meir å vakne.

Orda kan vere ein tåkebanke i himmelsjå, dei kan vere trauste og trå og tungfordøyelege.

Dei kan vere ein tømmerkøyrar på veg inn i skogen, med tom vogn attpå.

Eller ein tølpar som tyt og er trettesjuk.

Så kan det tverrsnu, du spring fritt oppover vidda, og orda er turkakjøtet du gneg i deg når du slenger deg lykkeleg på torva med myrvåte, surklande sko.

Somme netter høyrer eg det smelle i orda, som i stålis. Eg vil sove, men dei gir seg ikkje før eg står opp og skrur på lyset, leitar fram skriveboka og krotar dei ned.

Eller det kan vere dag, eg kan ha anna arbeid eg må gjere, har ikkje tid til å skrive, no, men orda er tunge, dei støyar i hovudet. Dei rumlar som steinar, dei gir ikkje fred.

Dei rautar som kyrne på sætra, tol-lause etter å bli mjølka. Eg spring frå stølen med bøtter i hendene, ber dei skvulpande tilbake, og lagar mjølkeringe til dei andre sæterjentene.

Av og til kjem det store hòl mellom orda mine, som eg må prøve å fylle. Eg finn fram nye ord, lappar og bøter, tråklar alt saman med sytråd, og håper det held.

Men når eg treng dei mest, er det ikkje alltid dei vil kome.

Eg blir ein skodespelar som treng suffli, men ikkje får. Ordlaus, hjelpelaus under sterke lyskastarar.

Eller ein fotballspelar rett etter ei hard takling, som ligg og vrir seg i tagal smerte på kunstgrasbanen, tankar suser gjennom hovudet: er dette slutten for meg?  

Det kan ta tid før dei igjen kjem snikande.

Orda kan vere stille som sundagar, berre ei svak tikking i veggklokka, nesten uhøyrlege. 

Dei kan ligge i ei sukkerskål og vente, på eit kjøkenbord i eit sumarhus som enno ikkje er opna for sesongen.

Men så byrjar orda surre mjukt i sumarnatta, når sundet ligg stilt og himmelen strekker seg og strekker seg over fjella og havet.

Dei svinsar som svalar etter insekt over tunet, eller svaiar som greinene på svære tre.

Somme tider støvar orda forbi, som raske bilar gjennom ein tunell, og du får ikkje tak i dei.

Neste dag er du kanskje heldigare, og dei trabelerer, berre, i akkurat så roleg tempo at du kan huke dei i kragen og slenge dei på skrivebordet.

Nokre sjeldne gonger kjem dei nysteikte rett frå takka, du kan putte dei i ei tine og bere dei til bords.

Somme folk tygg ord som tobakk og spyttar dei ut att på golvet.

Somme trøyste-et ord, men nyt ikkje smaken.

Somme driv tuskhandel med orda, men har ingen kjærleik.

           

Slikt gjer eg aldri.

Eg sym i tjernet og orda summar i svermar over skorpa. Eg dreg pusten og dukkar under.

Når eg kjem opp skal eg klapse dei mellom hendene, ta dei med heim og klistre dei til kvite ark.

Foto: Privat. Frå fjøra i Skallelv.